Photovoltaic and other sustainable energy detours Liechtenstein to Reschenpass 2

Summary
The webmaster of Polder PV went cycling for almost 4 weeks with his partner in the eastern part of Switzerland and in adjacent countries. Lots of solar installations were seen during the random tours, some of them of a special kind. This webpage shows you the second series with examples of many of these encounters, this time in Liechtenstein and a small part in Austria (Vorarlberg and west Tirol). More will follow. Enjoy!

Photo report part 1 (Zürich to Liechtenstein)
Photo report part 3 (Reschenpass, Vinschgau/Prad, Stilfser Joch)
Photo report part 4 (final) (Prad - Engadin - Rhine valley - Furka Pass - Zürich)

De webmaster van Polder en zijn partner fietsten in september 2013 in centraal-oost Zwitserland en aanpalende landen, en kwamen onderweg naast prachtig natuurschoon vele zonne-energie installaties tegen. Het eerste deel (Zürich tot Liechtenstein) vindt u hier. De huidige fotopagina bestrijkt het traject tussen Liechtenstein en de Reschenpas (incl. westelijk Oostenrijk: Vorarlberg - stukje Tirol). Voor het gefietste traject, zie het kaartje op de eerste fotopagina van deze vakantie.

Via dit smalle beton bruggetje kwamen we de "konstitutionelle Erbmonarchie auf demokratisch-parlamentarischer Grundlage", kort Fürstentum Liechtenstein binnen. Een micro staatje met een oppervlakte van 160 vierkante kilometer, iets kleiner dan Texel (170 km²), en ingeklemd tussen Zwitserland en Oostenrijk. We hebben twee nachten gebivakkeerd op camping Mittagsspitze tussen Balzers en Triesen, en een mooie dagtocht gemaak, het bergachtige "hart" van het kleine landje in.

Balzers. De eerste weg die we Liechtenstein in reden was het al raak: tele opname van een grote boerderij in de vlakte W. van Balzers. Met ongeveer 158 monokristallijne modules (mogelijk zo'n 35 kWp nominaal vermogen). Op Bing Maps ook "redelijk scherp" te zien (link). Het zou de opmaat zijn voor verrassend veel meer PV moois, al waren veel daken slecht te fotograferen vanaf de openbare weg (veel platdak installaties, of hoog op schuine daken).

Balzers. We ontdekten verrassend veel huizen (en bedrijven) met PV-installaties in dit kleine vorstendom. Bijvoorbeeld deze met 21 kristallijne modules.

Balzers. Lastig te fotograferen door de lage hellingshoek, maar net aan gelukt. Huis met op 2 daksegmenten in pyramidevorm aangelegd een twintigtal modules. Relatief brede luchtspleet voor optimale natuurlijke koeling (convectie) van de zonnepanelen.

Mooi uitgelijnd black-line systeem met moderne multikristallijne PV-modules (3 busbars per celkolom, 2 foto's), "om de dakkapel heen gedrapeerd". Ongeveer 36 panelen, potentieel zo'n 9 kWp. Een voor NL begrippen "forse" residentiële installatie.

Balzers noord (3 foto's). Byzondere installatie die ik in deze omvang nog niet eerder ben tegengekomen: hotel op kruising met hoofdstraat. Zowel de zuidgevel, als het bovenste stuk van de westgevel waren voorzien van vertikaal hangende monokristallijne modules. Waarbij op de zuidgevel zelfs een creatief "legplan" is gerealiseerd. Met deels afgedekte ramen ("zonwering" zullen we maar zeggen), en bovenin landscape geplaatste modules om een mooie opvulling te krijgen... Bij nadere inspectie van de foto's kan ik alleen maar concluderen dat het dure back-contact, 96-cels SunPower panelen kunnen zijn (geen busbars op cellen zichtbaar, ook niet op detailfoto's). De krachtigste commercieel verkrijgbare panelen ter wereld (met stevig prijskaartje). Kennelijk kon dat er wel "vanaf" bij de hoteleigenaar. Als dit het 315 Wp SunPower model zou betreffen (module efficiëntie 19,3%), zou er alleen al aan deze twee gevels (72 + 34 = 106 panelen) ruim 33 kWp aan capaciteit hangen. Maar op de Google Maps en Bing Maps links is ook nog een forse PV-array en/of thermisch collector systeem op het platte dak te zien (op de laatste foto is er net een rand van te zien). Dus het kan best dat dit hotel tegen de 50 kWp aan PV-capaciteit heeft staan/hangen, en ook nog warm water betrekt uit zonlicht. Wat de jaaropbrenst van de PV-installatie zal zijn is lastig in te schatten zonder detail gegevens. Maar dat dit hotel een gooi kan gaan doen naar opname in het register van solar-hotels.com staat uiteraard als een paal boven water...

Balzers noord. Een van de grotere PV-installaties op twee bedrijfsdaken. We hebben er een fors aantal gezien, maar foto's er van maken bleek meestal lastig. Hier een doorkijkje vanaf een verhoogd talud nabij een supermarkt langs de hoofdweg door Balzers, tegenover een industriegebied. Wat een typisch systeem met zogenaamde "Aufständerung" laat zien (eerder voorbeeld uit Sauerland, BRD, op Polder PV hier). In Duitstalige landen doodnormaal, in Nederland volgens de letter van achterlijke, prehistorische regelgeving niet toegestaan zonder bouwvergunning... Omvang installatie niet bekend, maar het gaat daar om systemen met vaak een paar honderd modules per daksegment (zeg maar zo'n 50 kWp per segment). Op de Google Maps link zijn in het industriegebied daar enkele platte daken met modules te zien (foto's waarschijnlijk al oud).

Hoofdstad Vaduz (2 foto's). Wederom fraai residentieel voldak systeem, met combinatie van 30 stuks moderne, 48-cels multikristallijne modules met donkere cellen en 3 busbars per kolom, "boven de pannen". En 7 thermische collectorplaten "tussen de pannen".

Vaduz (zuid). Een van drie aanpalende gebouwen van een boerderij vol PV modules langs de doorgaande weg door de hoofdstad van Liechtenstein, richting NNW kijkend. Daarbij maakt het vaak kennelijk weinig uit wat de oriëntatie is: het hier ook gespotte op oost gerichte PV-systeem is beslist géén uitzondering. Niet in Liechtenstein, en ook niet in diverse andere Alpenlanden... Het gaat om de boerderij afgebeeld op deze Bing Maps link (daar, en ook op Google Maps, nog zonder PV-systemen). Op de achtergrond het Säntis-massief in de Appenzeller Alpen, Zwitserland (St. Gallen).

Vaduz (2 foto's). Groot gebouw met een drukkerij, Lampert Druckzentrum AG, op de splitsing Austrasse (hoofdstraat) / Meierhofstrasse, met op 2 schuine daksegmenten een forse PV-installatie (iets oost van zuid gericht). Op de site van de drukkerij is een foto te zien gemaakt vanaf een hoger standpunt (link). De modules op het hoogste dak zijn portrait in 2 rijen geplaatst (subtotaal: 88 zonnepanelen), op het lagere dak liggen 3 rijen modules in landscape (subtotaal 72 stuks). Totaal installatie 160 exemplaren, volgens de drukkerij zelf een (dak?)oppervlakte van 800 m² beslaand. Indien het een modern 250 Wp module zou betreffen, zou er hier 40 kWp op de daken kunnen liggen. Het bedrijf claimt op haar site dat ze de eerste Europese drukker is/zou zijn die een "Heidelberg Druckmaschine XL75" op 100% Liechtensteinse zonnestroom zou laten lopen (waarschijnlijk wordt daarbij naar productie cq. consumptie op jaarbasis gekeken).

En dit is nog niet alles in dit kleine hoekje van Liechtenstein. Vlakbij dit pand ligt nog aardig wat meer, op gebouwen aan de noordzijde. Google Maps tells it all (link)...

Triesen. Gebouw met zonnepanelen gericht op zowel het zuiden (dakvlak rechts/boven op foto), het oosten (dakvlak links op foto), en het westen (niet zichtbaar op foto). In totaal zo'n 68 modules, zowel mono- als multikristallijn (geschat totaal vermogen zo'n 17 kWp). Gefotografeerd in de namiddag (op oosten gericht deelsysteem fors in schaduw).

Veel residentiële PV-installaties zijn vlak bij elkaar in Triesen te vinden op deze Google Maps opname. Als je gaat zoeken, vind je er verrassend veel meer elders in dit dorp, en uiteraard ook in de andere gemeentes van Liechtenstein. Daarbij ook rekening houden met het feit dat veel GM (en Bing Maps) foto's al aardig gedateerd kunnen zijn, geeft aan dat er daar nog veel meer PV capaciteit aanwezig kan zijn dan de huidige "status quo" lijkt weer te geven.

De volgende dag met lichte bepakking op weg naar het in de bergen gelegen "hart" van Liechtenstein, kwamen we klimmend door het oostelijke deel van Triesen langs deze bushalte met 2 oude, 36-cels multikristallijne zonnepanelen op het dak. Vermoedelijk voor de verlichting (accu systeem?).

Triesenberg. Uiteraard in Liechtenstein ook talloze thermische zonne-energie systemen. Zoals deze flinke vacuümbuizen installatie, met 5 rekken met elk 15 buizen (4 rekken zichtbaar). Zie Google Maps link.

Triesenberg, plm. 925 m. Doorkijkje vanaf ongeveer dezelfde plek, iets ZO. van de hier deels op de foto afgebeelde kerk. Drie thermische collector installaties met vlakkeplaat collectoren zichtbaar. 2 ervan "aufgeständert", dus op frames voor optimale oriëntatie (rechts voor aan façade, midden frames op schuin dak).

Via Triesenberg fietsten we verder flink klimmend omhoog, en konden we via de enige (geasfalteerde) toegang naar het bergachtige "hart" van Liechtenstein (het oostelijke, aan Oostenrijk/Vorarlberg grenzende deel), de op plm. 1.250 meter hoogte gelegen tunnel naar Steg, naar het wintersport oord Malbun fietsen. Een stevige, maar verder mooie klim. Vandaar ben ik op de mountainbike onverhard helemaal door gefietst naar het op exact 2.000 meter hoogte gelegen Sareiserjoch (in zijn geheel op grondgebied Liechtenstein gelegen), wat helaas in de wolken lag. Net als het daarvoor via het jeep-weggetje "aangestipte" kabelbaan station Sareis, waar ik de zoveelste hoogst curieuze PV-installatie ontdekte.

Google Maps link installatie Sareis kabelbaan station op ongeveer 2.000 meter hoogte hier. Foto GM is in besneeuwd landschap genomen, het gebouw in de diepte aan de oostkant van de bergrug heb ik niet eens gezien vanwege de mist. Voor Bing Maps link (geen sneeuw, maar onscherper beeld), zie hier.

Vlak bij het kabelstation staan in totaal 17 flink uit de kluiten gewassen grote, ongeveer drie meter hoge driepotige metalen constructies (zeg maar een soort mega-statieven). Met daarop een wederom "massief" uitgevoerd frame met vier stalen dwarsliggers, met elk 18 frameloze monokristallijne modules met zwarte folie onder de cellen, en 24 zonnecellen per paneel. De complete opstelling staat in een lijn op de berghelling, ongeveer ZZO gericht. Ogenschijnlijk lijken het "trackers", maar dat zijn het niet. Het is een vaste opstelling. Die waarschijnlijk zo degelijk is uitgevoerd vanwege hoge sneeuwlasten in het winterseizoen. Het module type is niet bekend, ik kon aan de onderzijde van de laminaten geen stickers ontwaren. Hieronder nog enkele foto's van deze weer zeer curieuze, en waarschijnlijk ook niet bepaald goedkope PV-installatie, met een flinke domper op de koop toe.

Deel van de onderkant van de bovenste module "tafels", vanaf punt bovenaan de lijnopstelling omlaag gefotografeerd (zwaar bewolkt weer, lichte miezer). Rechts is nog net een licht gekleurde DC schakelkast te zien onder een van de "tafels".

Op deze frame-loze modules zitten aan de onderkant merkwaardige, oranje-bruin gekleurde platte junction-boxen die ik nog nooit eerder heb gezien.

Aanzicht schuin van voren van de bovenste "tafels" in de lijnopstelling. Met op de achtergrond in de mist een van de torens van de Sareis kabelbaan (startstation: Malbun). Rechtsonderaan tekent zich een omineus fenomeen af, zie daarvoor detail hier onder...

Op de bovenste "tafel" blijkt een van de frame-loze laminaten compleet aan stukken te zijn gebroken. De afzonderlijke monokristallijne zonnecellen hangen er bij, volledig geëxponeerd aan de elementen... De oorzaak is niet duidelijk. Het module hangt vrij hoog. Gezien de steilte van de berghelling lijkt het zeer onwaarschijnlijk dat hier een of andere machine tegenaan is gebotst. Dan zou een mogelijke oorzaak extreme sneeuwbedekking kunnen zijn geweest (even afgezien van zeer doelbewust, gericht vandalisme). En/of een van de borgschroeven - rechtsboven? - is te hard aangedraaid, waardoor er ongeoorloofde spanningen in het glas zouden kunnen zijn ontstaan. Dat, eventueel gecombineerd met een zware sneeuwlast, zou het definitieve zetje richting Armageddon voor dit onfortuinlijke module gegeven kunnen hebben...

De productie van deze "PV-tafel" zou, bij de geconstateerde string-gekoppeld, wel eens vies tegen kunnen vallen of zelfs nihil kunnen zijn (mogelijk bij kortsluiting afgeschakelde beveiliging). Uiteraard zijn laminaten zonder frame sowieso veel kwetsbaarder dan de "normale" modules. Waarom er hier voor deze "oplossing" is gekozen is dan ook onduidelijk. De bovenzijde van de (nog ongeschonden) opstelling is net op de foto op de homepage van de exploitant van de kabelbaan te zien (Bergbahnen Malbun AG).

Steg, 1.318 m (2 foto's). Schattig duo-setje 24-cels zonnepanelen (monokristallijn) van - waarschijnlijk - lang geleden, opgehangen aan het beton talud van de weg van Steg naar Malbun nabij de fraaie kapel. Type onbekend, mogelijk Shell Solar gezien de "gekantelde cel".

Steg. Ook Liechtenstein - het "hoge" oostelijke gedeelte, alleen via de tunnel (1.252 m.) te bereiken. De ooit voor boeren uit Triesenberg functionerende Maiensäss Steg-Grossstäg (1.320 m.) in het Saminatal met huizen fraai rondom een centraal weiland aangelegd, heeft tegenwoordig vooral een toeristische functie. Het dal rechtsboven bevat de weg naar Malbun. Foto vanaf het klimmetje via Sücka, naar het veel kleinere, hoger gelegen tunneltje ZO. van Kulm (1.433 m. hoogte, NB: afdalen aan westzijde via Gnalp oppassen: 24%!!).

Rotaboda, plm. 1.000 meter hoogte. Soms heb je in de bergen het geluk dat je op een hoog standpunt staat en omlaag kunt kijken, waardoor je goed zicht hebt op PV-installaties die "onder" je liggen. Hier een "exemplaar" bestaand uit 24 monokristallijne modules (geschat: 6 kWp), op zuid-oost gericht. Via Google Maps is te zien dat er ook nog een kleine deel-installatie van 12 panelen op een zuid-westelijke oriëntatie zijn te vinden op een aanpalend dak (link).

Triesen, direct N. van de bekende St. Mamerten Kapelle, plm. 550 meter hoogte. Bij alle "perfectie" en gelikte PV-installaties die je in veel Alpenlanden inclusief Liechtenstein tegenkomt, zijn ook "minder goed getroffen" PV-ontmoetingen onontkoombaar. Dit eenzame paneeltje, zeer steil hellend in portrait op een frame geschroefd op een schuur vlakbij genoemde kapel, wordt heftig beschaduwd door een forse boom aan de zuidkant. Zie ook volgende 3 foto's.

Bij nadere inspectie van het beschaduwde paneel, bleek het om een zeer bekende verschijning te gaan, met gedraaide zonnecellen. En (tweede foto), een vaker door de webmaster van Polder PV geziene junction-box aan de achterzijde. Geen verrassing, of misschien toch wel, in dat "verre Liechtenstein": Een karakteristiek multikristallijn Shell Solar paneel met 72 Photowatt cellen, vermoedelijk een ACN2000E module (geen sticker te zien, serienummer begint met een "A", vergelijkbaar met de codering van onze eigen eerste vier Shell Solar panelen). Volgens een nog leesbare sticker aan de onderzijde zou Regort Solarenergie uit Gams (Wädenswil, Zwitserland) de leverancier zijn geweest. Dat bedrijf heeft ook een winkel in Chur, de hoofdstad van het Zwitserse kanton Graubünden.

Triesen, 550 m., vanaf grasveld voor St. Mamerten Kapelle. Achter de hijskraan een van de vele (vanaf de openbare weg meestal slecht zichtbare) platdak systemen met ongeveer 90 in portrait op zuid gerichte zonnepanelen (schatting: ruim 22 kWp). En rechts twee huizen met een schuin-dak installatie gericht op oost (2x 10 mono's). Deze laatste twee huizen blijken ook op de west-gerichte schuine dakvlakken zonnepanelen te hebben liggen, volgens Google Maps (link).

Triesen (noord) vanuit het westen, tijdens het vervolg van onze reis met volle bepakking uit Liechtenstein naar Oostenrijk. Twee dakvullende PV-installaties. Rechts "in-dak" systeem met mogelijk dunnelaag modules (39 stuks), en een vrij hoge schoorsteen (waarschijnlijk nog steeds schaduw effecten). Links een conventionele "op-dak" installatie met maar liefst 58 - waarschijnlijk kristallijne - zonnepanelen (laatste: geschat bijna 15 kWp).

Triesen (noord). Voldak systeem op een oud, ietwat golvend pannendak waarvan het laagste deel ook nog eens iets vlakker verloopt dan het nokgedeelte. De installateur is er in geslaagd om het geheel redelijk "naadloos" te monteren. Onbekend is of er een andere omvormer voor het lagere dakgedeelte is ingezet. 130 kristallijne, enigszins vierkante modules. Schatting: minstens 26 kWp op dit daksegment.

Schaan. Ook over de ietwat saaie Liechtensteinse "Rijndijk" (lokaal bekend onder "Rheindamm") fietsend kwamen we nog leuke dingen tegen. Zoals de "Generalunternehmer" Frickbau, een bouwbedrijf met vestiging aan de Binnendamm te Schaan (LI). Wat kennelijk voor haar werknemers een flinke plas heet water ter beschikking stelt opgewarmd door zonlicht. Gezien deze forse thermische opstelling met maar liefst 18 zonnecollector platen, steil aan de op zuid gerichte façade bevestigd. In NL vergunningsplichtig, te beoordelen door de vaak niks van duurzame energie toepassingen wetende lokale "schoonheidscommissie"...

Eschen ZW. Even verderop, langs een verlaten stuk van de Rheindamm, zuidwestelijk van Eschen, en pal zuid van het op de westoever gelegen Haag (Rheintal, CH), dit byzondere tafereeltje. Kennelijk om gauwdieven te slim af te zijn heeft hier iemand, die zo te zien een eenvoudig optrekje in de jungle lijkt te hebben, een PV-setje van 4 multikristallijne modules op twee lantarenpalen masten bevestigd. Enkele staalkabels moeten het gevaarte overeind houden. Het setje is zelfs op Google Maps te zien... (link)

Bendern - Rheinbrücke Eschner Strasse, 45 m. boven zeeniveau. En ik maar denken dat het Nederlandse Oskomera met de realisatie van een fraaie PV-installatie op de zijflanken van de Ramspolbrug richting Noordoostpolder in 2012 iets "nieuws" had gedaan. Een mens kan zich vergissen. Deze installatie - toegegeven, alleen aan de zuidzijde (Ramspolbrug heeft twee deelsystemen, een op west en de ander op oost gericht) is namelijk al veel ouder. En hangt aan grote frames aan de onderzijde van de zuidelijke rand van de ZW. van Bendern gelegen brug over de Rijn, die Eschen in Liechtenstein verbindt met Haag (Rheinland) in Zwitserland.

De exploitant van deze ook in juridisch opzicht hoogst-interessante, fysiek "grensoverschrijdende" PV-installatie (grens CH/LI midden door de Rijn), is Solargenossenschaft Liechtenstein. Het systeem is al in het jaar 2000 opgeleverd, en heeft een omvang van 37,8 kWp. Ze bestaat uit 25 segmenten met in totaal 432 BP 585L 85 Wp monokristallijne, frame-loze laminaten met 36 cellen van (het uit zonne-energie stappende) BP Solar, en 24 oude modules van het type APX-45L van de al in 2004 gefailleerde onderneming Astropower (45 Wp/stuk). De laatstgenoemden lijken rechthoekige cel segmenten te bevatten (bestudering detailfoto), mogelijk zijn dat snijrestanten van gesneuvelde commerciële cellen. Zoals te zien aan de laatste foto is daar helaas weer iets goed fout gegaan (meest oostelijk gemonteerde segment), mogelijk veroorzaakt door vandalisme vanaf de brug: 2 modules aan de onderzijde zijn kapot, zijn weggeschoven, en hangen in wankel evenwicht aan de borgplaatjes. Ook een module aan de rechterkant ziet er niet al te florissant uit.

Interessante details: de draagconstructie bestaat uit houten dragers "für minimalen Einsatz von grauer Energie", en de installatie was onderdeel van de bijdrage van Liechtenstein aan de EXPO-2000 in Hannover. Bovendien, hoe is het mogelijk, dit systeem heeft een iets kleiner "zusje", aangebracht op de brug waar we kort daarvoor "net niet langs zijn gefietst". Namelijk het "Solarkraftwerk Rheinbrücke Vaduz [LI] - Sevelen [CH]" op de gelijknamige brug over de Rijn, met een capaciteit van 37,2 kWp. Google Maps link hier.

Deze 2 installaties behoren bij de vier projecten van de organisatie waarvan on-line de productie resultaten zijn te zien (link hier, met diagram met productie van alle vier de PV-systemen). Partners bij de Bendern installatie waren o.a. Holinger Solar uit het Zwitserse Bubendorf (hardware), Kelag AG (Sennwald) resp. Gstöhl Holzbau (nu Holzbautechnik AG, Eschen), voor de installatie. Het systeem zou 34 MWh/jaar moeten kunnen leveren volgens de prognose. Maar in het (niet zo licht-rijke) jaar 2012 haalde het slechts, volgens de beschikbare data, 30,3 MWh, terwijl de vergelijkbare installatie op de brug tussen Vaduz en Sevelen 36,0 MWh in dat jaar haalde (zelfs met een iets kleiner PV-systeem). Vooral in de instralings-rijke zomer blijft de Bendern installatie fors achter, wat mogelijk (deels) met de defecte panelen en gevolgen voor de resultaten van een mogelijk gekoppelde string omvormer te maken zou kunnen hebben.

Op Google Maps is de hier getoonde installatie op de Rijnbrug bij Bendern uiteraard ook te zien. Daarbij valt ook het schuindak systeem met 216 modules aan de rechterzijde op, wat we ook al vanaf de weg zagen liggen, maar wat vanwege de bomen en de brug niet goed was te fotograferen (link).

Gamprin. Om nog een beetje Liechtensteins klimgenot te ervaren gingen we vanaf de Rijnbrug bij Bendern nog een leuk "heuveltje" over, de Eschneberg via Gamprin. Daar stuitten we alweer op een forse verzameling residentiële PV-installaties zoals deze foto toont. Liechtensteiners lusten er kennelijk wel pap van, van die zonnepaneeltjes, en het maakt niet uit waar of hoe ze zijn bevestigd, tot aan de balkonrand aan toe. Rechtsboven ook nog een thermische collector installatie met 8 receptoren.

Gamprin/Bühl. Nieuwbouw woning uit hout, met 28 monokristallijne zonnepanelen op het schuine dak (ZW oriëntatie), en een byzondere "opstelling" van 5 grote thermische zonnecollector platen onder een steile hellingshoek richting zuid op het gebouwtje met rode muren aan de voorzijde. Dit hebben we vaker in de Alpenlanden gezien: de steile hellingshoek is duidelijk bedoeld om in de winter maximaal profijt van de laagstaande zon te hebben bij de productie van warm water. Kennelijk wordt voor de rest (in mogelijk een zeer goed geïsoleerd pand gezien de nieuwbouw staat) een houtkachel gebruikt.

Ruggell. Meergezins-woning met forse PV-installatie op het schuine dak (71 moderne multikristallijne panelen met 3 busbars per cel) en nog eens een rij met 10 modules onder lage hellingshoek op het bovenste platte balkondak er voor. Potentieel zo'n 20 kWp. Ook op o.a. Google Maps (hier).

Ruggell. Tijdens een koffiepauze met wat somber weer in een bushokje (linker pijl) zicht op drie zeer verschillende PV-"installaties" (splitsing Ruggeler Strasse, Landstrasse, en Badäl). Het bushokje heeft een antiek kristallijn paneeltje, waarschijnlijk voor de verlichting. Rechts vooraan een mooi amorf Si paneeltje in een kastje voor verkeers-frequentie tellingen (opschrift: "Liechtensteinische Landesverwaltung, Tiefbauamt Verkehrszählung"), zie detail foto. Achteraan een multikristallijn residentieel PV-systeem met 20 zonnepanelen. Voor Google Maps lokatie (iets westelijk van vorig systeem), zie hier.

Ruggel noord-oost, boerderij aan de Noflerstrasse. Grote PV-installatie op schuur, iets westelijk van zuid gericht. Een stuk dak om de ventilatiekoker is vrijgelaten (zie detail foto). In totaal 164 stuks 60 cellen tellende multikristallijne zonnepanelen, schatting totaal: 41 kWp. Installatie, aangelegd door het in hetzelfde dorp zetelende Büchel-Hoop Photovoltaik AG, o.a. prima op Google Maps te zien (hier).

... en dat was dan het ook in het opzicht van zichtbare PV-capaciteit ronduit "opmerkelijke" Liechtenstein. We verlieten het land via de grenspost (met douane officials!!) Nofels, om via Feldkirch in Vorarlberg Oostenrijk in te trekken richting Bielerhöhe.

Als u zelf met Google Maps en Bing Maps gaat spelen, zult u een verbazingwekkende hoeveelheid, vaak forse PV-systemen tegenkomen in dit opmerkelijke kleine vorstendom. Ook hele byzondere, waarvan ik u tot slot dit exemplaar beslist niet wil onthouden:

Google Maps opname van een opmerkelijke PV-installatie in het noord-oostelijk deel van Triesen, aan de Maschlinastrasse (zijn we niet zelf geweest). Opmerkelijk vanwege (1) het ongebruikelijke, zwak hellende ronde dak, (2) de segmentatie van het systeem in vier delen, en, misschien wel het meest opmerkelijk, (3) het vierde segment is op NNW gericht, terwijl de qua instraling beter gesitueerde segmenten op oost en zuid-oost nog "vrij" zijn... Totale systeemgrootte 47 modules (bij kristallijn: mogelijk zo'n 12 kWp). Het in het zonlicht fel oplichtende rechthoekige vlak rechtsonder zou mogelijk ook nog een PV-systeem kunnen zijn, of wellicht een thermische collector installatie. Google Maps link hier.

Dat het kleine Liechtenstein niet "onopgemerkt" is gebleven m.b.t. de relatief grote hoeveelheid geplaatste zonnepanelen, wordt ook duidelijk uit de verkiezing voor SolarSuperState 2013 door de gelijknamige organisatie uit Zürich. Liechtenstein mocht op 23 augustus van dat jaar namelijk na langdurig wereldkampioen Duitsland de tweede plaats op die elk jaar geupdate ranglijst verzilveren. In 2012 haalde het ministaatje zelfs PV-grootheid Italië weer in (eind 2011 tijdelijk door Italië voorbij gestreefd), en belandde het achter Duitsland (1e plaats met 403 "Watt per capita") wederom op een respectabele tweede plaats, met een geaccumuleerd vermogen van 285 W/hoofd van de bevolking. Voor een overzicht zie dit pdf, en de ranglijst 2013. Nederland stond in die lijst op een zielige 29e plaats, tussen Cap Verde (Kaapverdische eilanden) en Tonga in (België: 5e plaats).

Er wordt niet opgegeven wat het "absolute" vermogen eind 2012 zou zijn geweest in die lijst van SolarSuperState. Daarvoor moeten we de "Energiestatistik" van het land raadplegen. Voor 2012 (pdf) wordt door het "Amt für Statistik" van Liechtenstein een geaccumuleerd vermogen van 10,5 MWp verdeeld over 990 PV-installaties gemeld, een spectaculaire toename van 28% (aantal installaties) tot zelfs 50% (vermogen) t.o.v. de accumulaties eind 2011. De gemiddelde installatiegrootte zou daarmee zijn gegroeid van 9,1 kWp (2011) tot 10,6 kWp (2012), een toename van ruim 16% (hoog gemiddelde!). In 2012 zou er een elektriciteitsproductie van 8.742 MWh zijn behaald (8,7 GWh), waarvan natuurlijk slechts een gedeelte afkomstig kan zijn geweest van de nieuwe in de loop van dat jaar toegevoegde capaciteit.

De bevolking van Liechtenstein had eind 2012 volgens het Amt für Statistik een omvang van 36.842 zielen (voorlopig cijfer). Daaruit volgt het door SolarSuperState "bevonden" geaccumuleerde vermogen van 285 Wp/hoofd van de bevolking. Op de persconferentie werd dat trouwens op het "diploma" vermeld als "some 290 Watt peak per capita".

De totale stroomproductie in Liechtenstein was eind 2012 83,2 GWh. Dat zou goed zijn geweest voor 57,2% van het verbruik. 2,7 GWh stroom opwek in op aardgas gestookt Blockheizkraftwerken worden daar niet in meegeteld, omdat gas wordt geïmporteerd. De "zelf-opwek quote" bij de totale energie behoefte (warmte en elektra) werd verhoogd van 9,8 (2011) naar 10,7% (2012). Als alleen elektriciteit wordt beschouwd, zou het zelfopwek aandeel reeds zijn gestegen van 17,4% naar 20,6%.

Van genoemde 83,2 GWh stroomproductie werd 8,7 GWh opgewekt uit PV-installaties, wat dus al een hoog aandeel van 10,5% (!) in de totale (door hydropower gedomineerde, 88,3%) productie heeft gekregen. Maar ook thermische zonne-energie doet het zeer goed in dit kleine land: van een energetisch equivalent van 62,1 GWh warmte productie werd ruim 9,5 GWh uit zonnecollectoren verkregen, een aandeel van 15,4%. Gaan we beide opties relateren aan de totale energie productie (elektra plus warmte exclusief motorbrandstoffen = 145,3 GWh), was eind 2012 al 6,0% afkomstig van zonnestroom producerende panelen (elektra), en 6,6% uit thermische zonne-collectoren (warmte). Een respectabele hoeveelheid voor zo'n klein landje.

Tot slot nog een grafiek met enkele ontwikkelingen op het gebied van zonnestroom en thermische zonne-energie die ik uit de statistieken van Liechtenstein heb kunnen halen. Beide zonne-energie opties groeien, maar zonnestroom groeit zowel m.b.t. de opgestelde capaciteit, als met de daar uit komende zonnestroom productie, met een veel hogere snelheid. Gezien de grafiek trends is de verwachting dat de energieproductie uit zonnepanelen (oranje curve/blokjes) die uit thermische collectoren (paarse curve/blokjes, beiden schaal op rechter Y-as, uitgedrukt in MWh per jaar) waarschijnlijk al in 2013 zal hebben ingehaald...

Energieproductie in MWh (zonnestroom, oranje), cq. MWh equivalenten (thermische zonnecollector systemen, paars) per jaar op rechter Y-as, evenals aantallen zonnecollector systemen (blauw). Op linker Y-as geaccumuleerde STC capaciteit PV in kWp aan het eind van het jaar (gele curve) cq. geaccumuleerde thermische collector oppervlakte in m² (magenta). Aantallen PV-installaties werden alleen voor 2011 (773) resp. 2012 (voorlopig: 990) opgegeven (niet in grafiek weergegeven).

Een van de weinige lokaties die we van tevoren hadden vastgelegd om te bezoeken, was de Stilfserjoch in Zuid-Tirol. Dat was nog een aardig eind fietsen, maar ik had ook al van tevoren bedacht dat we via de Bielerhöhe op de grens van Vorarlberg en Tirol in westelijk Oostenrijk, en via de makkelijke Reschenpas, de goede richting op konden geraken. Zo gezegd, zo gedaan, in een paar dagen tijd trokken we dus door Oostenrijk, door via de noordpunt Liechtenstein te verlaten, en via Feldkirch/Vorarlberg richting Bielerhöhe te fietsen. Hier volgt een impressie wat we tot de Reschenpas nog allemaal voor zonne-energie moois tegenkwamen in Oostenrijk.

Frastanz (Vorarlberg, AT). Uiteraard zijn er in kampioen thermische zonne-energie Oostenrijk meer dan genoeg mooie zonnecollector installaties te vinden. Hier een - uiteraard weer tussen de pannen in - aangebracht systeem met 6 grote collectorplaten.

Bludenz (2 foto's). En ook in Oostenrijk lusten ze inmiddels wel "pap" van PeeVau, ook al stikt het land al vele jaren in een overmaat elektriciteit uit hydropower uit grote, tot in extremo met tientallen kilometers leidingen met elkaar verbonden stuwmeren in de Alpen. Hier een multikristallijn systeem met 20 modules, in combinatie met tien thermische collector platen bestaand uit twee types, op het rode pannendak. De laatsten wederom "tussen de pannen" geïnstalleerd (detail foto). Maar iets beter kijkend ziet u ervoor ook nog een PV-systeem onder een lage hellingshoek op een schuur met een stalen felsendak gemonteerd. Nog eens 20 stuks, met een zeer brede ventilatiespleet tussen het dak en de modules.

Een van vele kleine "PV-systeempjes" die we tegenkwamen, in het Montafon dal tussen Rätikon en Verwallgruppe (2 foto's). Een KD50SE-1P Kyocera paneeltje, met een nominaal vermogen van 50 Wp, gemaakt ("manufactured") in Japan, maar in elkaar gezet ("assembled") in ... China, volgens de gegevens op de module sticker. Het paneeltje bevat smalle stroken van waarschijnlijk kapotte grotere cellen (in dit geval met 3 busbars per cel fragment). Een methode die vaker wordt gebruikt voor "niet kritische", niet voor residentiële toepassingen bedoelde zonnepanelen.

Montafon (Vorarlberg). Interessante gebouw met torentje met 10 moderne multikristallijne modules, vertikaal ingehangen in een betonnen nis. Helaas kan ik niet meer achterhalen waar dit precies was, het moet ergens in het Montafon dal tussen Bludenz en Gaschurn zijn geweest. Een lange trektocht, waarbij heel veel "passeerde".

Partenen (Montafon). Om met het thuisfront in contact te blijven had mijn partner een handig "koffertje" met 4 Wp zonnecel voor haar i-Pad, waarmee op een zonnige dag een uur extra gebruik kon worden gegenereerd via de Lithium-polymeer accu, met enkele bevestigingen horizontaal achterop de fiets bevestigd. Dat was meestal ruim voldoende. Deze "Powerbag", AB400, is van A-Solar, de accu, AL350, heeft een opslag capaciteit van 7.000 mAh.

Oostenrijk was tijdens onze fietsvakantie, op een dag na, vooral een "transitie land". Daartoe moesten we via de Montafon volbepakt over de Bielerhöhe pas (2.032 m.) op de grens tussen Vorarlberg en Tirol, waarna een zeer lange afdaling zou volgen richting Landeck, om vervolgens zuidwaarts naar de Reschenpas te kunnen fietsen. Op deze wijze werd de lange, niet door wegen doorkruiste Rätikon-Silvretta-Samnaun bergketen door ons "omzeild". Op de foto Bielerhöhe pashoogte, met op de achtergrond de enorme stuwdam van de Silvretta Stausee (oppervlakte 1,31 km², volume 38,6 miljoen m³). En de imposante, vers besneeuwde top van de Hohes Rad (2.934 m.).

Bielerhöhe / Silvrettasee (2.037 m., 3 foto's), de eerste 2 beelden nog net aan zijde Vorarlberg van de (oorspronkelijke) pashoogte (nu de oostelijke stuwdam), op de grens met Tirol, bij het drukke, vol toeristen geladen restaurant bij de grote westelijke stuwdam. De Bielerhöhe is het hoogste punt van een prachtige klim over de Silvretta Hochalpenstrasse (tolweg, maar niet voor fietsers) naar de grote Silvretta Stausee. In het pas-gebied waren spectaculaire, vers besneeuwde bergen van de gelijknamige berggroep te zien. Het restaurant heeft een forse PV- en een zonnecollector installatie op het richting het stuwmeer gerichte dak. Laatstgenoemde, met maar liefst 38 collector platen, ingebouwd in het metalen dak. De PV-installatie bestaat uit 40 kleine kristallijne modules. De modules zijn met steigerklem-achtige bevestigingen op de anti-lawine constructie bovenaan het dak gemonteerd. Op de achtergrond de bergen van de Vallüla keten aan de noordkant van de pashoogte.

De laatste foto is genomen vanaf de zuidpunt van de oostelijke dam van het stuwmeer, richting de pashoogte. Links is wederom het in de eerste 2 foto's getoonde restaurant met de zonne-energie installaties te zien. Rechts er achter staat het hotel-restaurant Silvretta-Haus, met een enorme, steil richting zuid gerichte thermische zonne-energie wand met 40 grote collector platen. Achter dat hotel nog net zichtbaar de Barbarakapelle, die o.a. is gewijd aan de dwangarbeiders die in deze regio werden ingezet, en aan de krijgsgevangenen uit de Tweede Wereldoorlog.

Paznauntal. In de lange afdaling vanaf de Bielerhöhe, Tirol in, kwamen we uiteraard weer veel zonne-energie installaties tegen. Dit was wel een hele byzondere, die in ons polderlandje minimaal de nodige wenkbrauwen zou doen fronsen (zeker die van de opstellers van dit hoogst dubieuze document met kromme uitvoeringsregeltjes, gekopieerd uit een of andere middeleeuwse handleiding...). Een dubbele thermische collector opstelling op een schuin dak, aufgeständert, en dan ook nog eens schuin op het dak. Je zou het "Sonnenblick auf Bergblick" kunnen noemen. Kennelijk geen probleem in deze contreien, waar het opwekken van energie uit hernieuwbare bronnen, en het in gang zetten van een echte Energiewende boven alles prioriteit heeft. En zeg nou zelf: zo'n opvallend paars-blauw gekleurde collector installatie op een rood-bruin gekleurd pannendak heeft ook wel wat. Breekt de eeuwige sleur een beetje...

Verderop in het lange Paznauntal een wederom mogelijk wenkbrauw fronsen opleverende, doch mooi uitgevoerde installatie, gewoon op een balustrade voor het steile talud voor de woning. 20 multikristallijne PV-modules in 2 licht afwijkende oriëntaties (ongeveer zuid), met helemaal rechts nog eens 5 thermische zonne-collector platen. Het kan allemaal, ook in bergachtig Oostenrijk. Zonnestroom- en -warmte oogsten uit eigen zonlicht. Pak ze dat maar eens af. Het verkeer voor de deur stoot immers alleen maar fossiele afvalstoffen inclusief broeikasgassen uit, en daar wordt (vrijwel) niks aan gedaan. Mach weiter so, Österreich...

Prutz (Tirol). Ook op oude daken die ogenschijnlijk ongeschikt lijken (lichte welvingen), wordt PV gewoon toegepast. Hier nabij het centrum van Landeck, zelfs "tussen de (oude) pannen" geïntegreerd in het dak. 21 moderne multikristallijne modules (met 3 busbars per cel), geschat 5,25 kWp.

Prutz (Tirol, 2 foto's), ZO van Landeck, Oberinntal. Ook voor ronduit "uitdagende" en opmerkelijke PV-constructies in de residentiële sector draaien Oostenrijkse architecten hun hand niet om. Niet ver van het vorige exemplaar, ook weer nabij het centrum van Prutz (zuid-zijde) een zeer steil op zuid georiënteerde, forse installatie opgehangen in een zware staalconstructie op/aan een nieuw pand. Met een "gat" in het midden om zonlicht het gebouw in te laten via een raam met jalouziëen. 15 moderne multikristallijne PV-modules (plm. 3,75 kWp). Op het schuine dak rechtsboven liggen nog eens minimaal 6 thermische collector platen.

Tösens-Tschupbach (Oberinntal, Tirol, 2 foto's). Grote, op OZO gerichte PV-installatie op ditto schuur met asfaltpapier afdekking op het dak. Gelegen naast Gasthof Tschupbach, op plm. 945 m. hoogte. In totaal telde ik hier 312 moderne multikristallijne modules met 3 busbars per cel. Mogelijk dus een PV-systeem betreffend met in totaal een omvang van 78 kWp. Wat op jaarbasis in deze contreien mogelijk tegen de 75.000 kWh zou kunnen produceren (grove estimate PVGIS calculator). Op de achtergrond de diepe inkeping van het Laustal (Samnaun massief).

Nauders (Tirol), uitzicht vanaf de Alte Straße nabij het kasteel, richting noorden (2 foto's). Het Inn-dal verlatend middels de spannende oversteek via de in de kloof liggende burcht Finstermünz (alleen voor wandelaars en fietsers), zijn we via Nauders richting Reschenpas gefietst. Vlak bij het kasteel hadden we een mooi uitzicht over het dorp richting noorden, waarbij we o.a. deze opvallend grote thermische zonnecollector systemen konden zien (tele opnames). Met 10 resp. 8 collector platen aufgeständert parallel (bovenste) resp. schuin t.o.v. de dakrand geplaatst (onderste). Een waardig afscheid van "thermische zonne-energie toepassing" kampioen Oostenrijk. Op naar de Reschenpas, Italië in! Zie derde deel van deze reportage, en het vierde - en laatste deel. Of ga naar het eerste deel.

In navolging van het (goede) voorbeeld Liechtenstein, heb ik ook even nagezocht wat de status is van Oostenrijk op het gebied van toepassing van zonne-energie. Daarvoor hoefde ik niets zelf uit te werken. De rapportages van het Bundesministerium für Verkehr, Innovation und Technologie (BMvit) zijn uitgebreid, en staan bomvol cijfers en grafieken. Voor PV markt ontwikkeling is de volgende grafiek uit het rapport over 2012 het meest veelzeggend:

Vanaf 2009 is de ontwikkeling van de implementatie van PV in Oostenrijk hard gegaan, met name in 2011 en 2012. Al in 2009 werd het opengestelde telefoon nummer voor aanmelding voor subsidies voor de aankoop van PV-installaties binnen no-time platgebeld en was het vrijwel onbereikbaar (bericht van 8 augustus 2009). Dit herhaalde zich later nogmaals. Echter, de begin 2013 door belangen vereniging Photovoltaik Austria voorspelde extreme nieuwbouw van 230 MWp (bericht 16 januari 2013), overgenomen in het laatste IEA - PVPS rapport over dat jaar (link naar pdf), en eerder ook in het EPIA Global Market Outlook for Photovoltaics 2013-2017 rapport, werd - volgens de laatste rapportage van het verantwoordelijke Oostenrijkse ministerie (mei 2013, zie overzicht) - bij lange na niet gehaald. 175,493 MWp netgekoppeld plus ongeveer 220 kWp autonome systemen, totaal dus ongeveer 175,7 MWp, werd volgens dat jaar rapport door het BMvit als nieuwbouw toegevoegd in 2012. 23% minder dan Photovoltaik Austria niet lang daarvoor had voorspeld. Daarmee werd een geaccumuleerd eindejaars-volume bereikt van 362,9 MWp, 92% meer dan in het voorgaande jaar. Dat eindejaars-volume in 2012 is weliswaar slechts iets hoger dan het (eerst gemelde) cijfer voor Nederland (340 MWp, zie geschiedenis achter dat eerste cijfer). Maar als we naar de sterk verschillende bevolkingsaantallen gaan kijken, kwam Oostenrijk er eind 2012 nog stukken beter van af, met 43 Wp/inwoner voor de 8,5 miljoen inwoners. Wat t.o.v. de 20 Wp/inwoner in Nederland (16,7 miljoen ingezetenen) ruim het dubbele volume was. Let wel, het moet nogmaals gezegd: Oostenrijk hééft al een enorme productie uit hernieuwbare bronnen. Hydropower was daar in 2011 al goed voor 38,9% van de hernieuwbare energie productie (alle bronnen: elektra + warmte + biofuels), 31% van de energie productie was al afkomstig uit HE bronnen (documentatie "Lebensministerium").

In 2012 zou volgens de statistieken in Oostenrijk 337,5 GWh zonnestroom zijn geproduceerd, waarmee een uitstoot van bijna 131.000 ton CO2 equivalenten zou zijn voorkomen, uiteraard gebaseerd op de Oostenrijkse, zeer sterk door hydropower gedomineerde stroommix. Dat komt neer op een reken eenheid van 388 gram CO2/kWh. In het door steenkolen- en gasstook vergiftigde Nederland was dat in het laatste Protocol nog 581 gram CO2/kWh. Hoe de zonnestroom productie in Oostenrijk is gemeten, is niet bekend. Het is in ieder geval een factor 1,4 meer dan de volstrekt uit de duim gezogen "236 GWh" die CBS in 2012 hanteert voor NL (StatLine opgave).

Ook interessant zijn de paar cijfers voor de native PV industrie in Oostenrijk. Die zijn minder bemoedigend: van de binnenlandse productie gaat er namelijk al 68% aan PV-modules naar het buitenland toe. Bij de omvormer productie (denk aan het beroemde Fronius) zelfs 97%. Dat zou "beter" moeten kunnen - in eigen land zien te slijten, dus...

Thermische zonne-energie
Oostenrijk is al vele jaren lang een grootheid op het gebied van de toepassing, ontwikkeling, en implementatie van thermische zonne-energie. Uit het laatstgenoemde rapport van het BMvit ministerie blijkt de volgende ontwikkeling tot en met 2012.

Zoals in de meeste landen is echter ook in thermische zonne-energie "kampioen" Oostenrijk de klad er flink in gekomen, bij de marktafzet van zonnecollector installaties. Werd voor de hele afzetmarkt (zowel bedekte als onbedekte systemen, inclusief vacuümbuis collectoren) in 2008-2009 nog een record van meer dan 250 MWth equivalent aan zonnecollector vermogen bijgeplaatst per jaar, liep dit in de daar op volgende jaren sterk terug, tot een voorlopig nieuw dieptepunt van 146,8 MWth equivalent in 2012. Een dramatische teruggang, die ook al uitentreuren in de rapportages van EurObserv'ER is vastgesteld (download hun laatste thermische zonne-energie rapport van deze pagina). Desondanks is er eind 2012 volgens de laatste gegevens een spectaculaire vermogens-capaciteit van zo'n 3,5 GWth equivalent geaccumuleerd in Oostenrijk. Het land stond eind 2012 trots na het zonnige mediterrane eiland staatje Cyprus op de 2e plaats wat capaciteit per inwoner betreft (EurObserv'ER: Solar thermal and concentrated solar power barometer 2013, tabel 6 op p. 67).

Volgens het BMvit rapport zou de daadwerkelijke energie productie uit die opgestelde capaciteit in totaal 2.011 GWh (thermisch equivalent) zijn geweest in het kalenderjaar 2012 (vermeden CO2 uitstoot in dat jaar berekend op ruim 459 duizend ton). Volgens het "Hernieuwbare energie in Nederland 2012" rapport van het CBS zou de totale opgestelde thermische collector capaciteit in Nederland eind 2012 873.000 m² zijn geweest. Met een (berekende) productie van 1.081 TJ in 2012. Dat laatste komt overeen met slechts 300 GWh (thermisch) aan warmte productie. Als we de verhoudingen van inwoner aantallen erbij gaan halen, zou Oostenrijk in 2012 op bijna 237 kWh warmte equivalent productie per inwoner uitkomen uit zonnecollector installaties. Nederland echter slechts op bijna 18 kWh per inwoner. Een verschil met een factor 13 in het voordeel van Oostenrijk...

Wanderkarte Fürstentum Liechtenstein (2007). 1:25.000, Amt für Wald, Natur und Landschaft. Kaart basis is gemaakt door Bundesamt für Landestopografie swisstopo, Wabern (Zwitserland). "Must have", een heel land op één, goed hanteerbare, gedetailleerde topografische kaart!

Kümmerly+Frey. Zowel Velokarte als Wanderkarte series 1:60.000. Helaas erg duur, wel prima kaarten:
Blad 13. Sarganserland (Liechtenstein zuid), resp.
Blad 7. St. Gallen (Liechtenstein noord).

Kompass 292, Karte 2. Vorarlberg. 1:50.000 (Oostenrijk, bijna heel Liechtenstein inclusief).
Kompass 42. Landeck - Nauders. Samnaungruppe. 1:50.000 (gedeelte Tirol / Oostenrijk, grensgebied met oost Zwitserland en NW punt Zuid-Tirol/Italië)

Webpagina voorbereid / opgemaakt 21-28 oktober 2013, upload 29 oktober 2013.
Correctie PV-capaciteit vergelijking NL - Oostenrijk toegevoegd 1 nov. 2013.


Liechtenstein and beyond	links	PV-systeem	basics	grafieken graphs	huurwoningen	nieuws	index

Zürich <--> Stelvio

Zonnige ontmoetingen in Oost Zwitserland en directe omgeving - per fiets