Photovoltaic and other sustainable energy detours Liechtenstein to Reschenpass 3

Summary
The webmaster of Polder PV went cycling for almost 4 weeks with his partner in the eastern part of Switzerland and in adjacent countries in September, 2013. Lots of solar installations were seen during the random tours, some of them of a special kind. This webpage shows you the third series with examples of many of these encounters, this time in Southern Tirol/Vinschgau (Italy), where we found plenty of beaufitul installations and huge PV-systems. Enjoy!

Photo report part 1 (Zürich to Liechtenstein)
Photo report part 2 (Liechtenstein and west Austria up till Reschenpass)
Photo report part 4 (final) (Prad - Engadin - Rhine valley - Furka Pass - Zürich)

De webmaster van Polder en zijn partner fietsten in september 2013 in centraal-oost Zwitserland en aanpalende landen, en kwamen onderweg naast prachtig natuurschoon vele zonne-energie installaties tegen. Het eerste deel (Zürich tot Liechtenstein) vindt u hier, het vervolg traject (Liechtenstein tot de Reschenpas) kunt u hier bekijken. De huidige fotopagina bestrijkt het traject vanaf de Reschenpas, de enorme industriële installaties bij Prad, een excursie het Martelltal in (Ortler massief), en natuurlijk de klassieker rond het Stilfser Joch (Stelvio), waarbij werd afgedaald via het grotendeels Zwitserse Val Müstair.

Voor het gefietste traject, zie het kaartje op de eerste fotopagina van deze vakantie.

Na de vorige - heftige - encounters met talloze zonne-energie installaties in Zwitserland, Liechtenstein, en westelijk Oostenrijk, gingen wij met de volbepakte fietsen de "makkelijke" Reschenpass (1.504 m.) over. Een breed, glooiend zadel tussen Tirol (Oostenrijk) en het nog steeds zeer Duits aandoende Zuid-Tirol in noordwest Italië. Wat als de autonome Italiaanse regio Trentino-Alto Adige (in 1919 door Italië geannexeerd van de restanten van het verbrokkelde Austro-Hongaarse Keizerrijk) nog steeds prima is te verkennen met Duits als voertaal. Al kwamen we ook een enkele dame tegen die in haar fietsenzaak Italiaans sprak en dat - terecht - bleef volhouden.

... en wat voor een land
Uiteraard kwamen we daarbij een land binnen met een "reputatie" op het gebied van de implementatie van zonnestroom capaciteit. Zo "erg" zelfs, dat het land als "wereldkampioen" werd bestempeld omdat het in 2011 een record aan nieuwe PV-capaciteit aan het net koppelde. Maar liefst 9,3 gigawatt volgens het laatste IEA PVPS rapport. Dat was wel een beetje een dooddoener, want een significante hoeveelheid van dat enorme volume was al lang "geplaatst" in 2010, en moest lang wachten totdat de druk bezette netbeheerders tijd hadden om hun installaties fysiek op te starten door de netkoppeling in orde te maken, mogelijk gemaakt door de zogenaamde "Salva Alcoa" regeling. De Europese branche-organisatie EPIA, die fysieke netkoppeling als legitiem uitgangspunt gebruikt voor haar statistieken, schatte dat er in Italië tussen de 1,5 en 3,5 GWp aan zonnestroom capaciteit die voor de lucratieve 2010 FITs konden opteren vanwege die (overbodige) regeling, pas in 2011 daadwerkelijk aan het net werd gekoppeld. Het gelinkte artikel gaat uit van het maximum van 3,5 GWp.

Record relativeren
Als we de nieuw toegevoegde capaciteit in de jaren 2010 en 2011 volgens het laatste IEA PVPS rapport gaan optellen, kom je voor Italië op 11.627 MWp uit. Maar Duitsland bleef in die twee jaar haar zuidelijke concurrent nog steeds de baas, met in totaal 14.899 MWp nieuwe PV-capaciteit, 28% meer. Met 2012 er nog eens bij, is de afstand tussen Duitsland en Italië zelfs nog groter geworden: 22.503 om 15.274 MWp, wat zelfs 47% meer nieuwe capaciteit is in die drie heftige jaren. In 2013 voegde Duitsland, ondanks de markthalvering, nog eens 3.310 MWp toe, Italië "slechts" 1.462 MWp volgens het laatste EurObserv'ER rapport. Derhalve is het verschil tussen Duitsland en Italië bij de accumulatie cijfers (eind 2013 36,0 vs. 17,6 GWp) vorig jaar opgelopen tot 105%.

Dit alles laat onverlet dat Italië met de lucratieve feed-in regelingen, het zeer zonnige land, en de relatief hoge eindverbruikers kWh prijzen, na Duitsland de grootste PV-markt is geworden op deze aardkloot (tot 2013). En dat is overal in het land terug te zien. Tot in Val Venosta / Vinschgau in de Alpen aan toe. Gezien de hoge instraling is het dan ook niet verwonderlijk dat zonnestroom in 2013 al 7,8% van de totale stroomvraag in Italië kan hebben gerealiseerd (eerste "snapshot", IEA-PVPS rapport 2013), een wereldrecord. Ter vergelijking, in het minder instralings-rijke Duitsland, met ruim de dubbele hoeveelheid geaccumuleerde capaciteit, maar ook met veel meer zware industrie en een bijna 2x zo hoge stroomvraag, was het (netto) potentieel volgens IEA-PVPS 6,2% in 2013. Het aandeel van zonnestroom productie in het bruto stroomverbruik zou volgens de eerste cijfers in de BMWi / AGEE rapportage 5,0% zijn geweest.

Industriële zone San Valentino alla Muta / St. Valentin a.d. Heide (Obervinschgau). Nadat we de grazige, glooiende Reschenpas en de zuidelijk daarvan gelegen Reschensee waren gepasseerd konden we het effect van de lucratieve regelingen in Italië direct aanschouwen. Hier delen van enkele enorme dakvullende installaties, waarvan het linker exemplaar met "typisch Duitse Aufständerung" op beide licht hellende dakhelften. Gezien de spectaculaire satellietbeelden op Bing Maps (link) zijn er nog enkele grote PV-installaties op de daken van dit bedrijven terrein aangelegd.

Het op de overzichtsfoto zichtbare rechter exemplaar, op het dak van Auto Werner (gebouw met steiger), blijkt een vlak op het licht hellende "punt"dak gelegde Ost-West installatie te zijn, met aan de oostzijde een niet bezet gedeelte. Geteld vanaf BM foto: 536 modules, mogelijk zo'n 130 kWp. De complexe "aufständerung" installatie op een gebouw achter het bedrijf Electrical (Elektrofachhandel), met op hoge poten staande, portrait georiënteerde modules, zou er in totaal zo'n 476 kunnen bevatten, mogelijk zo'n 120 kWp. Nog zeker 2 andere gebouwen op dit kleine industrie terrein bevatten PV-modules volgens de BM foto, en het daar nog "maagdelijke" platte dak achter Auto Werner heeft kennelijk ook al een forse PV-opstelling gezien mijn foto. Dus het gaat hier om een totaal van zeker een halve MWp op een bescheiden oppervlakte.

Vanaf de Reschensee is er een prachtige, tientallen kilometers lange fietsroute, helemaal naar Merano aangelegd die grotendeels dicht langs de beekbedding van de Etsch / Adige voert. Het eerste stuk daalt op fraaie wijze af door dorpjes als Burgeis / Burgusio, Schleis / Clusio, en Glurns / Glorenza. In Schleis kwamen we deze OZO gerichte installatie tegen met 54 stuks 60-cels multikristallijne zonnepanelen (geschat vermogen rond 13 kWp). Ook deze installatie is "van boven" te bewonderen, met Bing Maps (link).

Iets verderop dit doorkijkje op het "Gerätehaus" van Schleis (waarschijnlijk landbouw materialen die gemeenschappelijk worden gebruikt). Met een voldak PV-installatie met 65 kristallijne zonnepanelen (geschat: zo'n 16 kWp). In dit kleine dorp zijn met Bing Maps meerdere forse PV-installaties te zien. (Bing Maps link, en inzoomen en scrollen maar...).

Op naar prachtig Prad
Wat we tot dan toe in dat korte stukje Obervinschgau gezien hadden was echter katten-urine vergeleken met wat we in de Zona Artigianale (industriegebied) van onze eindbestemming voor die dag zagen, Prad am Stilfser Joch / Prato. De veelheid en omvang van de PV-installaties daar was ronduit verpletterend. Enkele voorbeelden toon ik u hier onder.

Op deze twee foto's een impressie van een fors platdak zonnecollector systeem op het gebouw van H.F. Wallnöfer Energiesysteme. Een bedrijf wat hoog-rendement zonnecollectoren maakt, complete thermische zonne-energie systemen aanbiedt, en hoog rendement hebbende Walltherm kachels, waaronder watervoerende houtvergassers. Op het dak staan frames met elk 5 grote thermische zonnecollectoren. Volgens een Bing Maps opname staan er in totaal 14 van dergelijke frames, schuin op het platte dak richting zuid. Ergo: in totaal 70 hoog-rendement collectoren voor het warm water verbruik in het pand.

Als u iets uitzoomt van de hierboven vermelde Bing Maps link, zult u een enorme hoeveelheid zonnepanelen zien op talloze bedrijfsdaken in dit verbazingwekkende industriegebiedje bij Prad. Uiteraard zag ik daar wel een indicatie van, vanaf de openbare weg, maar echt duidelijke of "sprekende" foto's waren onmogelijk vanaf de begane grond van die enorme plat dak installaties te maken. "Gelukkig" waren er ook "schuindak" systemen aanwezig, zoals het onderhavige exemplaar. Een gigantisch dak vol met zonnepanelen aan de noordrand van het industrieterrein (Kiefernhainweg / Via Pineta - zie Bing Maps link). Zo te zien op een loods met bijgebouwen van een bedrijf wat in grondverwerking actief is.

Op de eerste foto een aanzicht van het geheel - met ook nog twee kleinere "PV-Dächer" rechts vooraan. De daken hebben een oriëntatie op zuid-oost. De tweede foto geeft een tele opname van de "massieve zonnepanelen muur" op het hoofdgebouw, met rechts net aan een paar panelen op de bijgebouwen. De laatste foto laat de meest zuidwestelijk gelegen schuine "rand" van het dak van de grote, open hal zien. Daar duidelijk zichtbaar vijf stuks netjes ingepaste dummy panelen om het geheel voor het oog acceptabel "af te werken".

Als ik goed heb geteld, heeft het grote dak maar liefst 1.515 monokristallijne zonnepanelen. De twee kleinere daken nog eens 72 (achterste dak) resp. 216 modules (voorste dak). In totaal zou het kunnen gaan om ruim 1.800 zonnepanelen op alleen al dit perceel. Conservatief rekenend met een 200 Wp paneel, zou dat al ruim 360 kWp kunnen zijn. Dat zou op deze lokatie zonder meer een productie groter dan 400 MWh moeten kunnen opleveren. Mogelijk veel meer. Alleen dat al is het equivalent van het jaarverbruik van 114 huishoudens (bij 3.500 kWh/HH.jaar). Nogmaals: van slechts een van de vele met zonnepanelen "vergeven" panden op dit industrie terrein.

Een tweede "PV-krachtpatser" (drie foto's) bevond zich direct aan de overkant van de straat, aan de zuidelijke kant van het langgerekte industrie gebiedje. Hier zijn twee enorme overspanningen gebouwd, kennelijk met de uitdrukkelijke bedoeling om zoveel mogelijk PV-capaciteit op dit terrein te krijgen. De overspanningen bestaan uit een vakwerk staalconstructie die een relatief lage hellingshoek heeft, aan de ZW zijde op een stevige muur, en aan de NO-zijde op hoge stalen pijlers rust. Waarmee het een enorme overdekte - doch in het voorste geval verder volkomen open - opslag ruimte onder het PV-dak genereert.

Als ik vanaf de Bing Maps foto's goed geteld heb, staan er op het achterste reuzen"dak" 2.320 modules, en op het voorste 1.789 (enige wat vaag het cel type liet zien op mijn detail foto, vermoedelijk multikristallijn). Als we ook nog de zonnepanelen op de aanpalende gebouwtjes meetellen (plm. 646 stuks), kom ik op een enorme hoeveelheid van ruim 4.750 PV-modules op dit perceel! Als we zeer conservatief inzetten met een module type van 200 Wp, zou dat optellen tot een vermogen van maar liefst 950 kWp. Als het hogere capaciteit hebbende modules zou betreffen, zou hier "zomaar" op een perceeltje (fors) meer dan 1 MWp aan opgesteld vermogen kunnen liggen...

Bing Maps link van deze reuzen-PV-daken is hier te vinden. Waarop ook is te zien dat op de aanpalende gebouwtjes zonnepanelen staan, in dichte drommen. Tot een oriëntatie op noordwest (!!) aan toe...

Wederom een klein stukje meer naar het zuidwesten, langs de met grote PV-projecten "bezaaide" Kiefernhainweg vonden we dit imposante geïntegreerde PV-dak. Op Bing Maps (link) stond daar oorspronkelijk nog "Stelvio N.P." genoteerd, maar ik kan op de website van het Parco Nazionale dello Stelvio geen verwijzing naar zo'n lokatie vinden. Het kantoor van het nationale park staat in Glurns / Glorenza, meer naar het noorden in de Vinschgau, dus. De verwijzing is later verdwenen van Bing Maps, nu staat onderaan het perceel langs de weg Zoderer Elke, waarschijnlijk een technisch installatiebureau.

Dit specifieke systeem omvat in 5 segmenten verdeeld in totaal 364 - vermoedelijk multikristallijne - zonnepanelen. Bij 230 Wp modules zou dat neerkomen op een systeemgrootte van zo'n 84 kWp.

In het industrie park staan nog meer gebouwen met - soms zeer grote - PV-installaties. De meest omvangrijke is op een grote loods aan de noordzijde te vinden (BM link hier). Op een dak van de waterzuivering zijn zo te zien zowel een kristallijn als een dunnelaag systeem te zien (BM link hier). Via Bing Maps foto's telde ik tegen de 50 (!) gebouwen en/of "constructies" met kleinere tot omvangrijke PV-systemen. De vraag rijst dan meteen: wat staat hier allemaal wel niet aan opgesteld vermogen? Voor het industrieterrein zelf moeilijk te beantwoorden, maar voor heel Prad is een cijfer genoemd in dit bericht n.a.v. het verwerven van de eerste plaats in de algemene categorie "RES CHAMPIONS LEAGUE 2010".

Toen was er al sprake van ongeveer 5 megawatt cq. een PV module oppervlakte van 45.000 vierkante meter (!) in de hele, 3.200 inwoners tellende gemeente, waarvan ongetwijfeld, gezien de massieve implementatie daar, het grootste deel in het industriegebied zal zijn geconcentreerd. Op het gebied van thermische zonne-energie capaciteit was er een oppervlakte van ongeveer 1.100 m² geaccumuleerd in dat jaar. Zeer interessant is dat Prad sowieso al het volledige warmte- en stroom verbruik in de gemeente met eigen hernieuwbare bronnen weet af te dekken, en zelfs "overschot" heeft (op jaarbasis).

Energievoorziening Prad
Al in 1926 werd de eerste mini-waterkracht centrale in bedrijf genomen, die op jaarbasis slechts enkele tientallen kilowatturen produceerde. Dat Prad uiteindelijk zo ver is gekomen met de verduurzaming van hun energievoorziening komt vooral doordat de burgers actief zijn betrokken bij het proces, en daadwerkelijk als actoren zijn binnengehaald, wat een massieve uitbouw heeft mogelijk gemaakt. De burgers zijn voor een groot deel lid van de lokale energie coöperatie (in artikel gepubliceerd in oktober 2008 was al sprake van 1.025 leden!), die een groot deel van de HE centrales binnen de gemeente exploiteert.

Opvallend is dat reeds 85% (!!) van de warmte voorziening van Prad afkomstig is uit een lokaal stadswarmte net wat gevoed wordt door 2 SV installaties. Energie"bron" vormt daarbij o.a. restanten van de lokale hout productie ("hackschnitzel"), en warmte terug gewonnen uit vier KWK motoren (kracht-warmtekoppeling). 2 daarvan worden met plantaardige olie gevoed, 2 andere draaien op biogas, afkomstig uit een afval verwerkingsbedrijf wat het organische afval van 50 agrarische ondernemingen uit de omgeving een nuttige lokale bestemming geeft. De 4 "bio" gestookte KWK eenheden produceren tezamen gemiddeld een hoeveelheid elektriciteit van 2,2 GWh/jaar. De 2 SV installaties tezamen produceren jaarlijks een thermisch energie equivalent van 10 GWh/jaar.

Daarnaast zijn er 4 kleine/middelgrote hydropower installaties van 250 - 2.600 kW vermogen, die per jaar ongeveer 12 GWh elektriciteit produceren.

Tot slot is de lokale energie coöperatie met enkele andere gemeentes eigenaar van 2 windturbines in Mals. Die zijn van Leitwind, hebben vermogens van 1,2 en 1,35 MW, en zouden aan de oostkant van de Reschenpas weg staan. Wij hebben die niet gezien tijdens onze afdaling aan de westzijde van het brede dal.

Op het gebied van de elektriciteitsproductie genereren alle installaties tezamen, inclusief de megawatten capaciteit aan PV-systemen zo'n 18,6 GWh/jaar. De stroomvraag in Prad is echter slechts 11,2 GWh/jaar. Ergo: Prad exporteert zo'n 40 procent van haar jaarlijkse stroomproductie!

Bonus
Als bonus van dit spectaculaire, in 2010 de Europese prijs winnende "Gesamtkonzept" is daar natuurlijk het voordeel voor de coöperatie leden. 90 procent van de aangesloten stroomafnemers, die lid zijn van de coöperatie, betalen per kilowattuur ongeveer 30 procent minder dan de gangbare marktprijs...

Laatste stand van zaken Prato
Als we recentere info willen over het geplaatste vermogen in Prad / Prato, moeten we ons werpen op het fascinerende Atlasole project van de marktwaakhond Gestore dei Servizi Energetici GSE S.p.A. (voor eerste kennismaking, zie artikel 31 juli 2009). Met enige moeite is daar op gemeente niveau in te zoomen, waarbij we het volgende plaatje krijgen voor Prad / Prato. Waaruit blijkt dat er daar inmiddels al heel wat meer PV-vermogen dan "slechts" 5 MWp is geaccumuleerd.

NB: getoond is de status van 3 november 2013. Op 30 juli 2014 is er een installatie van 3 kWp minder genoteerd in het register. In het taartdiagram heb ik de waarden voor het vermogen toegevoegd per categorie PV-installatie, die verschijnen als je met de muiswijzer boven het diagram beweegt. Met de pijltjes zijn 2 taartdiagrammen tevoorschijn te toveren, een met het opgestelde vermogen per categorie, en een met de aantallen installaties. Op 3 november 2013 kreeg ik de volgende status gegevens in die database, incl. het afgeleide systeemgemiddelde:

Alleen al aan dat zeer hoge systeemgemiddelde in Prad (47,6 kWp, goed voor 190 moderne PV-panelen van elk 250 Wp) is te zien dat er in deze Alpen gemeente vooral (zeer) grote PV-installaties staan, en die bevinden zich vooral in het industriegebied.

Volgens het nationale statistiek bureau (prov. Bolzano >> Prato kiezen) had Prad eind december 2013 een bevolking van 3.365 zielen. Dat zou betekenen dat in dat kleine bergdorpje er een PV vermogen is geaccumuleerd van minimaal 2,1 kWp per inwoner!

Zelfs het landelijke gemiddelde is zeer hoog (32,2 kWp), wat aangeeft dat met name in de commerciële sector (PV-systemen op bedrijven en natuurlijk vrije-veld installaties) in Italië hoog is ingezet - en gescoord.

Camping Kiefernhain in Prad / Prato was - hoe kan het ook anders - ook van zonnestroom "gemakken" voorzien (3 foto's). Hier het hoofdgebouw met een fraaie, byzondere dunnelaag installatie bestaande uit CIGS modules van de Duitse producent Würth Solar (Schwäbisch Hall). Jammer alleen weer, dat in het voorjaar van 2013 door het bedrijf werd aangekondigd, dat ze uit de zonne-energie zouden stappen, en een belangrijk deel van hun activiteiten aan BayWa AG zouden gaan verkopen (bericht PV-magazine.com, 18 maart 2013). Dit, nadat ze hun productie van CIGS modules al eind 2011 aan de machine fabrikant Manz AG hadden overgedaan, en de "commerciële" 30 MW productie lijn al terug zouden schroeven naar een "6 MW" research project ter verbetering van de module efficiëntie (idem, 19 december 2011). De krachtigste Würth modules die in de "niet meer verhandeld" database van Photon staan vermeld hadden een vermogen van 80 Wp en een module efficiëntie van 11,8%, maar betwijfeld mag worden of dat type op het huidige dak is beland. Er waren ook 80 Wp modules met een lager rendement van bijna 11%. Als we daar van uitgaan, en rekenen met de 200 modules op dit dak, zou een capaciteit van 16 kWp kunnen zijn aangebracht. Het display geeft in de beginnende schemering van de namiddag (12 september) een actueel AC vermogen van 402 Watt aan. Onbekend is wanneer deze installatie aan het net is gegaan. In totaal was er tot die dag 64.764 kWh geproduceerd, en op die deels bewolkte 12e september (met paar regenbuien) 36,8 kWh.

Er is op het eerder genoemde industriegebied noordelijk van Prad ook een vergelijkbare CIGS installatie van Würth, van maar liefst 90 kWp, door Umwelttechnik Vinschgau aangelegd in een "aufständerung" opstelling op het dak van dranken groothandel Karner Ambros & Co. (artikel).

Achter de camping was nóg een groot PV-dak te zien. Dat was niet goed te fotograferen vanaf de voorkant (zuidzijde), vanwege de vele bomen op het kampeer terrein. Vandaar een "shot" van de zijkant:

Het blijkt een enorme overkapping te zijn van het sportcomplex, waarschijnlijk een tribune. De kap is zo'n beetje boven de gebouwen uit gezet op een hoge stalen constructie. Met Bing Maps telde ik zo'n 640 modules. Bij toepassing kristallijn 220 Wp is dat alweer een totale capaciteit van ruim 140 kWp. And that is not all. Het display geeft immers aan dat dit "nr. 3" is van wat kennelijk een communale verzameling zonnecentrales is. Een van de andere staat op drie kleinere overkappingen langs de zuidoostrand van het voetbalveld (BM link). Daarop liggen nog eens 270 modules, wat het totaal voor alleen deze twee deelinstallaties wellicht op zo'n 200 kWp zou kunnen brengen. Onbekend is waar de "nr. 1" (of 2) zich bevind. Er is ook een verzameling gebouwen met zonnepanelen ten noorden van het sportcomplex (BM link). Niet bekend is of dat ook bij de "communale" installaties hoort.

Het display liet in ieder geval voor de aan de camping grenzende grote deelinstallatie een geaccumuleerde productie van al bijna 458 MWh zien (jaarverbruik equivalent van ruim 130 huishoudens met elk 3.500 kWh/jaar), en een dagopbrengst (relatief sombere dag) van 472 kWh (opname late schemering, vermogen op nul).

Tijdens een dagtocht door de met onafzienbare rijen appelbomen gevulde Vinschgau vallei kwamen we al snel langs deze boerderij aan de Via Spine / Dornweg aan de oostrand van Prad / Prato (Bing Maps link). Een boerderij die met twee iets westelijk van pal zuid gerichte PV-installaties mogelijk zelfs een netto producent van elektriciteit is geworden - vanwege de lucratieve Conto Energia wetten en de daar aan gekoppelde invoedings-vergoedingen. 18 + 102 = 120 moderne (3 busbars) 60-cels multikristallijne panelen, geschat ongeveer 30 kWp. Daarmee kun je een hoop elektra produceren, in het hier 915 meter hoge Val Venosta.

Uiteraard moet in een van de meest productieve fruit regionen van Europa een plaatje van een van de miljoenen appelbomen erbij. We waren daar zo'n beetje aan het begin van de enorme oogst. Hier een foto van een soort appel die u in Nederland vrijwel niet zult tegenkomen, diep paars gekleurd. In Vinschgau / Val Venosta, Zuid Tirol wordt op een oppervlakte van 18.400 hectare jaarlijks door 8.000 telers een oogst geproduceerd van maar liefst 5 miljard appels, in 11 variëteiten, zo'n 950.000 ton. Elke achtste in Europa geproduceerde appel cq. de helft van de Italiaanse oogst komt uit deze autonome provincie, volgens informatie van www.southtyroleanapple.com ...

Tijdens een dagtocht naar het "eind" van het Martell-dall in de noord-oostelijke Ortler Alpen moesten we weer even afkicken van grote PV-installaties. Helemaal aan het eind van de rit, na een zeer steile klim naar Hotel Schönblick, een stevig stuk boven de Zufritt-See (Lago di Gioveretto), kwam ik een kabelbaan hutje tegen op bijna 2.100 m. hoogte. In dat hutje was kennelijke zendapparatuur (Funkgerät) aanwezig voor noodgevallen. Het systeem wordt gevoed door een klein - maar op deze lokatie zonder elektriciteitsnet essentieel - kristallijn zonnepaneeltje.

Ik zei "afkicken", maar we kwamen beslist nog wel "wat" PV installaties tegen in het Martell dal. Diverse kleinere residentiële systemen, maar ook deze weer forse installatie, ten noorden van Gand / Ganda di Martello:

Gand (Martelltal). Het betreft hier een fruit (met name aardbeien) verwerkend bedrijf, met waarschijnlijk forse koel-behoefte (koelcellen). Vier daken lagen helemaal vol zonnepanelen. Twee iets westelijk van zuid gerichte daken waarvan we hier een pal in aanzicht zien. En twee volgens de Bing Maps link zelfs WNW (!) gerichte, zwak hellende dakvlakken, waarvan u rechtsboven nog net de randen kunt zien. Ik telde in totaal 336 (mono)kristallijne 60-cels modules. Geschatte capaciteit: zo'n 80 kWp totaal...

Overigens was het Martell-dal ook weer iets byzonders: we kwamen daar omvangrijke aardbeien plantages tegen tot op wel zo'n 1.600 meter hoogte, en een heuse Südtiroler Erdbeer Welt (in Martell). Wat in 2012 werd opgericht en wat het "competentie centrum voor aardbeien" zou moeten worden (zie bericht). De Zuid-Tirolers noemen dit dal dan ook wel "Das Beerental", en ze hebben daar natuurlijk ook Aardbeien Feesten, waarbij o.a. een heuse Erdbeerkönigin wordt verkozen die de blijde boodschap van de vele merites van die frisse zomerkoninkjes moet verkondigen...

Even bijkomen van de heftige klimoefening, met een bakje verse, lokaal gekweekte aardbeien en een fles Apfelmost voor de winkel van de nieuwe Südtiroler Erdbeer Welt in Martell, in het gelijknamige dal (NO. Ortler Alpen).

Laas / Lasa (NO. van Badplatzl brug over de Etsch / Adige, Vinschgau). Zoals deze installatie in Laas bewijst, is het zelfs mogelijk om op behoorlijk lastige oude, golvende daken prima zonnestroom systemen aan te leggen. Hierbij zijn de zonnepanelen linksboven zelfs "tussen de golvende pannen" gelegd. Bij het rechter gedeelte onderaan het dak, waarbij kennelijk dakpannen zijn weggehaald en een waterkerende membraan onder de panelen moet zijn aangebracht, zijn de modules onder een lichte hellingshoek t.o.v. het dak geplaatst, mogelijk m.b.v. een frame constructie (Aufständerung). Bovenaan het dak rechtsboven nog 5 thermische collector platen ook "tussen de pannen" ingevoegd. In totaal 40 moderne monokristallijne modules met 3 busbars per cel, geschat totaal: 10 kWp. Het systeem is ook op Bing Maps te zien (link). Ook in Laas zijn uiteraard verder nog een hoop PV-installaties te vinden, zoals enkele spectaculaire in het centrum (Bing Maps link).

Campings hebben al lang "het licht" gezien m.b.t. de toepassing van zonne-energie, zoals driesterren Badlerhof aan de Kugelgasse / Via Palla in Laas. Hier een gebouwtje met 42 modules op de oostzijde, ook zichtbaar op Bing Maps. Streetview met Google Maps laat zien dat de westzijde van het dak ook vol ligt, totaal 84 monokristallijne panelen, geschat vermogen totaal 21 kWp.

Eyrs / Oris (Vinschgau). Vlak voordat we weer richting camping in Prad fietsten, hadden we nog even een fraai uitzicht over dit zeer agrarische PV-systeem op de voorgrond in de laatste stralen namiddag zon. Met links achteraan tevens een zonnepanelen "gigant" op de achtergrond. Dit alles optorenend boven de onafzienbare velden met appelbomen.

Het complex op de voorgrond bestaat uit vijf gebouwen (Bing Maps link). Drie lage, met het rechtsboven zichtbare hogere gebouw met dakvlakken allemaal iets westelijk van zuid georiënteerd bevatten volgens mijn tellingen 312 (voorste 2) + 138 (achterste, daar niet helemaal duidelijk), is mogelijk 450 modules op de lage gebouwen. En nog eens 78 modules op het hoge gebouw. De open overkapping op de voorgrond heeft zonnepanelen op beide dakvlakken, met oriëntaties ongeveer ONO resp. WNW (!), en bevat in totaal 128 zonnepanelen. Als we weer conservatief gaan inschatten, met een 220 Wp module, kom je voor dit ene complex mogelijk al op minimaal zo'n 145 kWp uit.

De "reus" links achteraan staat een stuk verder, en maakt ook weer deel uit van een cluster met minstens vijf grote daken vol met zonnepanelen, in het industriegebied aan de noordzijde van de spoorlijn (Bing Maps link). Het grootste dak heeft, als ik goed heb geteld vanaf de foto (niet erg scherp) 1.124 modules. Omdat het om een iets kleiner paneel lijkt te gaan (vergeleken met het dak er direct noordelijk van), zou het om bijvoorbeeld een FirstSolar dunnelaag (CdTe) module kunnen gaan, wat veel werd ingezet voor dit soort PV-"monsters". In dat geval, rekenend met een al wat verouderd 75 Wp type, zou je voor zo'n installatie op een geïnstalleerd vermogen van ruim 84 kWp komen. Als het toch kristallijn blijkt te zijn (van deze afstand niet te zeggen), kom je ver over de 200 kWp uit.

Op de andere 4 nabijgelegen daken tel ik nog eens zo'n 850 - waarschijnlijk - kristallijne panelen. Daarbij een laag vermogen van 200 Wp/module gebruikend voor de berekening (optellend tot 170 kWp), en uitgaand van "FirstSolar" voor het "megadak" (84 kWp), kom je voor die paar daken alweer op minimaal 250 kWp uit. Indien het "megadak" kristallijne modules zou bevatten zelfs ver boven de 370 kWp voor die paar daken. Met de gebouwen op de voorgrond meegeteld zou je dan zelfs op meer dan een halve megawattpiek opgesteld vermogen kunnen komen. Het is duidelijk: in de industriezones van de Vinschgau (zie ook Prad), en waarschijnlijk voor meer gebieden in Italië, zijn hoge concentraties PV-modules neergevleid in de afgelopen jaren.

Een van onze "vaste vakantie doelen" was om een "rondje" te fietsen over de beroemde Stelvio pas / Passo dello Stelvio - Stilfser Joch (2.757 m. boven zeeniveau). Een pasweg die menig fietsershart letterlijk en figuurlijk sneller doet kloppen, en die zelfs een Nederlandse website heeft opgeleverd. Ik had deze fantastische klim al eens jaren geleden vanuit een camping bij een gehucht ver bezuiden Bormio vanaf de zuidwestelijke zijde gedaan, afgedaald in de Vinschgau, via Val Müstair Zwitserland in, de Umbrailpas terug Italië in geklommen, en met onweer en regen wederom afgedaald. Een van de heftigste tochten die ik ooit had gedaan (ik was toen een stuk jonger...). We hadden nu verkozen het "iets simpeler" te houden, vanuit Prad naar Stilfser Joch, simpel, kort doorsteekje naar de Umbrail pas, afdalen in het Zwitserse Val Müstair, en uiteindelijk via Glurns / Glorenza weer terug naar Prad.

^^^
Blijvend imposant: omlaag kijkend vanaf de bijna laatste bocht, richting Vinschgau.
Stelvio! Oh Stelvio!

Wonder boven wonder hebben we dat alles ruim, en gezien het afgelegde hoogteverschil relatief makkelijk gehaald, al was de klim zwaar genoeg om regelmatig te pauzeren - en van het uitzicht te genieten. Het was droog, wel fors bewolkt, wat jammer was, want de Ortler liet haar ijspantser dus niet tot in de hemel zien. Indrukwekkend bleef het toch wel, en die indruk werd door vele fietsende collega's gedeeld. En dat zal altijd wel zo blijven.

We hebben uiteraard weinig PV "meegekregen" tijdens die zware bergetappe, maar we kregen toch, vooral nadat het zware werk was gedaan, aan het eind van de lange rit, toch nog "een paar mooie" mee die u ook "mag" zien. Te beginnen met een wel heel erg toepasselijk, hoogst onverwacht tafereeltje tijdens de klim. Waarvan de webmaster van Polder PV u met de hand op het hart verzekerd: dit is NIET getruukt, dit kwamen we "gewoon tegen onderweg". Echt waar!

Tornanti 30, Passo dello Stelvio oostzijde. U kunt zich wellicht voorstellen dat de webmaster van Polder PV zeer verheugd was over deze hoogst opvallende, niet verwachte encounter tijdens de klim van de 30e (genummerde) bocht van de Stelvio oostflank. Waarbij kennelijk geestverwanten de vruchtbare kruisbestuiving tussen het beklimmen van een van 's werelds beroemdste paswegen op de fiets met zonne-energie als drijvende kracht aan het "heilige" Stilfser Joch beton bleken te hebben toevertrouwd...

Ik kan u natuurlijk veel meer - prachtige - foto's laten zien van de beklimming van het Stilfser Joch en de afdaling van de Umbrail Pass, maar dat doe ik niet. Het blijft hier een zonnestroom site. Na de afdaling het - wederom Zwitserse - Val Müstair (Graubünden) in, stuitten we al rap op deze enorme "bijna plat dak" installatie, in het gelijknamige dorp, vlak bij de grens met Italië:

Val Müstair (Graubünden, CH). Het eerste echt "grote" PV-dak wat ik in Zwitserland met eigen ogen heb mogen aanschouwen. Op deze industriële daken aan de zuid-oost rand van het dorp een enorm aantal PV-modules. Opgesteld op 2 grote schuren met zeer zwak hellende "punt"daken. Die zo licht hellen, dat het "bijna platte" daken zijn. Op het voorste dak is - waarschijnlijk om extra reflecterend licht op te kunnen vangen - witte folie aangelegd. Het grappige is, dat op de huidige Bing Maps link (30 juli 2014) de PV-installatie van het meest westelijk gelegen dak nog in aanbouw was - er liggen daar nog slechts 85 modules op dat dak, met nog een paar - lege - frames. Uit mijn foto's wordt duidelijk dat beide schuren tijdens ons "bezoekje" in de nazomer van 2013 al compleet waren bedekt.

Ondanks de zeer lichte hellingshoek van de dakdelen, is er toch weer voor gekozen om gebruik te maken van een zogenaamde, in Duitstalige landen zeer veelvuldig voorkomende Aufständerung. Alle modules staan op frames op het dak, die de modules een lichte helling richting ZZW geven (richting de lengteas van de daken). Zoals met name op de laatste foto is te zien, zijn die frames ondanks de lage hellingshoek minimaal aan de zijkanten wel geballasteerd. Gezien het enorme aangebrachte volume aan zonnepanelen zal sowieso een zeer degelijke daklast berekening moeten zijn gemaakt. Of er zijn - zeker gezien het feit dat het om nieuwe gebouwen lijkt te gaan - al bij de bouw maatregelen genomen om het enorme extra gewicht te kunnen dragen. Ook i.v.m. de te verwachten heftige extra sneeuwlast die er in de winter nog bij zal gaan komen. Gezien de ervaring van de Zwitserse bouwers neem ik aan dat dat zeer grondig is bekeken en berekend.

In totaal telde ik van de Bing Maps foto 1.569 modules op de meest oostelijk gelegen schuur. Van de beschikbare eigen foto's kon met redelijk grote zekerheid worden afgeleid dat er ongeveer 875 modules op de voorste schuur moeten liggen (het van het zicht afgewende dakdeel bevat 2 rijen modules meer dan het naar de fotograaf "kijkende" dakdeel). Totaal bijna 2.450 zonnepanelen op 2 schuren. Aangezien het om moderne 60-cels monokristallijne modules met 3 busbars per cel gaat, reken ik met 250 Wp per paneel. Wat zou impliceren dat op deze twee schuren rond de 611 kWp aan geïnstalleerd DC vermogen zou kunnen liggen...

De trotse eigenaar van de in de herfst van 2012 nieuw gebouwde hallen is de kurkvloer en parket producent Li&Co AG. Een luchtfoto van de complete installatie vindt u hier. In totaal zou er op de daken 8.000 vierkante meter aan zonnepanelen zijn geïnstalleerd (vermogen niet opgegeven). De verwachte jaarproductie is 684.000 kWh (wat bij de door mij veronderstelde 611 kWp een hoge specifieke jaaropbrengst van bijna 1.120 kWh/kWp.jaar zou opleveren). Deze enorme stroom hoeveelheid wordt in het net van het regionale energiebedrijf PEM (Provedimaint Electric Val Müstair) ingevoed. Daarvoor in ruil wordt het eigenverbruik met een stroomcontract "Purepower" afgedekt. Groene certificaten ("Ökologischen Mehrwert") worden door de in meerdere Europese landen actieve onderneming Repower gebruikt voor aanbiedingen van "gecertificeerde groene stroom" aan eindverbruikers (zie bericht daar). Foto's van de installatie zijn te vinden op het voor- en achterblad en pp. 6-7 van het tijdschrift Pure, winter 2012, van Repower.

Opvallend is ook dat het bedrijf geen liter olie verbruikt: reststoffen van het eigen bedrijf worden verbrand en op een klein warmtenet ingevoed, waarvan ook de buur bedrijven profiteren. Reststoffen worden in spaanplaat verwerkt...

Dat was dus weer even een stukje Zwitserland. Uiteraard moesten we weer terug naar de camping in Prad, Zuid-Tirol. En daar lieten - uit der aard - de Italianen zich niet van hun slechtste kant zien, met het volgende leuke PV speelgoed.

Taufers im Münstertal / Tubre (Italië, Zuid-Tirol). Ruim 300 meter noordelijk van de grens Zwitserland/Italië een dak over wat zo te zien een kleine opslagplaats is, langs de oostkant van de hoofdweg met een forse PV-installatie op 2 schuin t.o.v. elkaar staande dakhelften. Op de Bing Maps link is te zien dat het grote dak 234 modules draagt. Van het kleinere dak zijn de afzonderlijke modules niet te tellen omdat het zonlicht daarin reflecteert, en het daksegment volledig is overstraald op de BM foto. Ik schat dat daar nog eens zo'n 45 panelen op liggen, totaal dus ongeveer 280 stuks, met een mogelijk gezamenlijke capaciteit van zo'n 60 kWp. Nicht schlecht voor een klein Zuid-Tiroler depot.

Ook dit heftige "gebeuren" speelt zich af in het Zuid-Tiroler dorp Taubers / Tubre, noord-oostelijk van de grens met Val Müstair in Zwitserland (3 foto's, bovenste: op achtergrond Obervinschgau richting Reschenpass, laatste van standpunt een stuk ten zuiden van installatie, oost oever van de Rambach). Een enorm, deels vrijstaand, op het zuid-westen gericht PV-dak torent hier uit boven enkele gebouwen van het mini industrie gebiedje, Zona Artigianale ed Industriale Tubre. De oost zijde van het systeem staat op een enorme, zware houten constructie op hoge poten (NW zijde met hoge muren). En is kennelijk gebouwd op maximaal resultaat voor de gebruikte oppervlakte. Ik telde 745 modules, wat bij een 250 Wp paneeltype een opgesteld vermogen van 186 kWp zou opleveren. Op Bing Maps te vinden onder deze link.

In westelijke richting weer naar huis
We waren inmiddels weer op de camping in Prad beland, de meest zuid-oostelijk gelegen overnachtingsplek van onze lange fiets-trektocht. Maar we moesten uiteindelijk natuurlijk nog helemaal terug naar Zürich in hartje Zwitserland. We hadden daarvoor nog bijna twee weken. Vandaar dat we via Val Müstair Zwitserland weer in trokken, richting Ofenpass. Maar omdat deze pagina alweer flink uit de kluiten is gewassen - met dank aan de voortvarend PV-reuzen bouwende bevolking in/rond Val Venosta, ga ik u dat hopelijk een volgende keer vertellen...

Kompass 42. Landeck - Nauders. Samnaungruppe. 1:50.000 (gedeelte Tirol / Oostenrijk, grensgebied met oost Zwitserland en NW punt Zuid-Tirol/Italië)

Kompass 072. Parco Nazionale dello Stelvio. Nationalpark Stilfser Joch. 1:50.000 (tussen Val Venosta en Val di Sole, en tussen Livigno en Ultimo)

Landeskarte der Schweiz LKS 259bis. Glorenza. 1:50.000. (Oude topografische kaart met het grensgebied zuidelijk van de Reschenpas, Val Venosta/Vinschgau)

Landeskarte der Schweiz LKS 498bis. Rèsia. 1:50.000. (Oude topografische kaart met het grensgebied rond de Reschenpas)

Landeskarte der Schweiz. Generalkarte der Schweiz. 1:300.000 (prima topografische overzichtskaart, incl. grensgebieden)

Webpagina voorbereid / grotendeels opgemaakt oktober 2013, afgerond 30 juli 2014. Upload 30 juli 2014.


Südtiroler PV-abenteuer	links	PV-systeem	basics	grafieken graphs	huurwoningen	nieuws	index

Zürich <--> Stelvio

Zonnige ontmoetingen in Oost Zwitserland en directe omgeving - per fiets