Photovoltaic and other sustainable energy detours Liechtenstein to Reschenpass 4

Summary
The webmaster of Polder PV went cycling for almost 4 weeks with his partner in the eastern part of Switzerland and in adjacent countries in September, 2013. Lots of solar installations were seen during the "more or less random" tours, some of them of a special kind. This webpage shows you the fourth - and final - series with examples of many of these encounters. In this final chapter on our way back to Zürich, starting in amazing Prad/Prato in Southern Tirol (Italy), and cycling via deep mountain valleys and spectacular passes in the easterly cantons of beautiful Switzerland. Where we still managed to find a last "batch" of interesting PV-installations, spread out through the country-side, such as no other decentralized renewable energy option has shown. For the last time in this specific photo series: Enjoy!

Photo report part 1 (Zürich to Liechtenstein)
Photo report part 2 (Liechtenstein and west Austria up till Reschenpass)
Photo report part 3 (Reschenpass, Vinschgau/Prad, Stilfser Joch)

De webmaster van Polder en zijn partner fietsten in september 2013 in centraal-oost Zwitserland en aanpalende landen, en kwamen onderweg naast prachtig natuurschoon vele zonne-energie installaties tegen. Het eerste deel (Zürich tot Liechtenstein) vindt u hier, het vervolg traject (Liechtenstein tot de Reschenpas) kunt u hier bekijken. De enorme industriële installaties bij Prad, een excursie het Martelltal in (Ortler massief), en natuurlijk de klassieker rond het Stilfser Joch (Stelvio) vindt u in de derde reportage. Het huidige deel sluit de serie af: van Prad terug naar Zürich, met nog steeds talloze toevallige "ontmoetingen" met soms byzonder zonne-energie systemen.

Voor het gefietste traject, zie het kaartje op de eerste fotopagina van deze vakantie.

We moesten tijdens onze avonturen in Zuid Tirol natuurlijk wel even "inschikken" met de verwachtingen rond nieuw zonnestroom producerende hardware. Maar desondanks waren er nog een paar leuke zaken op onze weg te vinden. Hierover gaat dit laatste deel van het uit de kluiten gegroeide "vierluik" over onze fietsvakantie.

Op 15 september 2013 hebben we Zuid Tirol weer verlaten, ditmaal het Val Müstair in de omgekeerde volgorde in fietsend, richting de die dag zwaar bewolkte, regenachtige Ofenpass (2.149 m.), en uiteindelijk aan de westzijde via een afdaling door het Nationalpark belandend op een camping in Zernez, Unterengadin. Al rap kwamen we deze heftige particuliere PV-installatie tegen, in het naar het dal vernoemde dorp Val Müstair, langs de hoofdstraat (Bing Maps view).

Hier liggen achtereenvolgens 88 multikristallijne modules van een ouder type (2 busbars per celrij) op de tegen de weg balustrade aan gebouwde lage garagebox (voorgrond), 38 ditto op het schuurtje rechtsboven, van een moderner type met 3 busbars/celrij, en 50 tussen de pannen gelegde black-line multikristallijne zonnepanelen (zwarte rand, wederom 3 busbars/celrij) op het huis linksboven. Daarmee kun je aardig wat warmtepomp verbruik afvangen als de zon schijnt, met 176 zonnepanelen (geschat grofweg 40 kWp...).

Het laag hellende systeem op de garage bevat modules die trapsgewijs boven elkaar zijn gemonteerd, zie detail hier onder:

Vanuit Zernez hebben we een "heen en weertje" van bijna 100 kilometer gedaan het Oberengadin in, tot en met Sils, vanwege het matige, onstabiele weer. In het mondaine kuuroord St. Moritz kwamen we deze opvallende PV-lokatie tegen, met zonnepanelen op 2 aanpalende gebouwen:

Het eerste gebouw, de lokale ijsbaan, Eisarena Ludains, gelegen op 1.769 meter op de hoogvlakte van het prachtige Oberengadin (ex gletscherdal), draagt een stalen frame met hoge staanders waarop met een zeer brede "luchtspleet" in portrait een enorm lange rij met smalle dunnelaag modules vrijwel vertikaal zuid gericht is bevestigd. Het is een in december 2000 aangebracht, door het Zwitserse Repower AG beheerd systeem van minimaal 10 blokken met elk 40 smalle modules. Volgens deze site zouden het in totaal 420 stuks CIS (koper-indium-diselenide) modules zijn (gezamenlijk vermogen slechts 16 kWp, module vermogen ongeveer 38 Wp), die op jaarbasis 16.000 kWh stroom zouden produceren (specifieke opbrengst 1.000 kWh/kWp.jaar, zeer hoog voor zo'n bijna vertikale oriëntatie). Het merk werd niet vermeld, mogelijk is het zelfs van een fabrikant die er al lang mee is opgehouden. De twee belangrijkste spelers op dit gebied zijn momenteel Shell dochter Solar Frontier (Japan), resp. Avancis. Laatstgenoemde was ook een Shell spin-off, maar werd door de Franse glas specialist Saint-Gobain, na als joint-venture partner te zijn ingestapt, in augustus 2009 volledig overgenomen. En begin dit jaar wederom doorverkocht aan de Chinese investeerder CNBM (PV-Magazine 23 april 2014).

Direct ten zuiden van het ijsstadion staat het in de hier boven getoonde twee foto's afgebeelde bedrijfsgebouw, met o.a. een aannemer in houten gebouw constructies, een autoverhuur bedrijf, een verzekeraar en een garage. Op de vertikale, op ZO gerichte façade is een deel installatie van zo'n 40 multikristallijne modules bevestigd. Niet zichtbaar, maar wel op BingMaps, is er ook nog een groot systeem aanwezig, bevestigd op drie plat dak segmenten. Waarschijnlijk een PV installatie bestaande uit zo'n 215 modules. In totaal zou het dus om zo'n 255 panelen kunnen gaan, mogelijk iets van 64 kWp.

We zijn vanuit Zernez het Unterengadin in gefietst, waar we op de fraaie "balkon" wandel/fiets route op de noordwand van het Inn dal in het beroemde Guarda (1.653 m.) terecht kwamen. Naast de prachtige muurschilderingen waar dit plaatsje bekend om is geworden, wonen er kennelijk ook "onvermoede" zonne-energie addicts zoals in dit door mij gefotografeerde pand...

Oostelijk van Guarda kwamen we dit geinige oude zonnepaneeltje tegen, wat een schrikdraad voorziening van prik voorziet. Het bestaat uit halfronde cellen (met een "M" als kenmerk, cel fabrikant onbekend), waarschijnlijk gesneden uit imperfecte monokristallijne wafers. Dat soort "restant cellen" bevattende kleine paneeltjes zag je jarenlang vaak bij talloze Chinese aanbieders in de portfolio, al wordt dit soort type laag vermogen hebbende modules al veel langer gemaakt.

Uiteindelijk kwamen we via de prachtige hoog gelegen "balkon" route via Ftan uit in Scuol (plm. 1.200 m.), waar we op de camping (Gurlaina) neervleiden zuidelijk van de imposante wandelbrug hoog boven de Inn. Daar hadden de sanitaire voorzieningen - uiteraard - een heftige thermische installatie met 20 forse zonnecollectoren, iets westelijk van zuid georiënteerd (Bing Maps view). Hier gefotografeerd tijdens dreigend weer in de ochtend - symbolisch wellicht, voor de positie waarin deze veelbelovende techniek zich bevindt in Europa (al jaren terugvallende markt afzet in veel landen). Foto richting oost, met rechts het Piz Lischana massief (Sesvenna Gruppe).

... en als je dan toch een bedrijf in "Erneuerbare Energien" hebt, kan tegenwoordig minimaal een hybride auto niet ontbreken. Op een parkeerplaats in de binnenstad van Scuol, Unterengadin. Bedrijf Cleantech Energie AG, met vestigingen in Scuol en Samnaun (beiden in Zwitserland, Graubünden), en Landeck (Oostenrijk, Tirol).

De volgende dag deden we een fraai deels onverhard "rondje" om het diep ingesneden Val Sinestra (zuidelijk deel Silvretta massief), met de eigen #Biohummer en een gehuurd mountainbike exemplaar voor m'n partner. En we namen onder anderen mee:

De zonnecel met lithium batterij in een handige draagtas die mijn partner gebruikte voor het opladen van haar i-Pad tijdens onze fietstochten (of bij de tent). Het betreft een A-Solar powerbag met een 7000 mAh Power Bank lithium ion accu (momenteel niet meer in de on-line shop te zien).

In de afdaling naar Ramosch kwamen we deze boerenschuur tegen, met een forse PV-installatie gericht op WZW (Bing Maps link). Ik telde 288 landscape georiënteerde, iets dakpansgewijs over elkaar gemonteerde multikristallijne modules met 3 busbars per celkolom. Mogelijk een totaal vermogen van maar liefst 72 kWp op één dakhelft. De in dit soort situaties extreem hoge impact hebbende lijnvormige schaduw is van een hijskraan naast een nieuw verrijzend gebouw voor de toekomstige buren. Waarvan we mogen hopen dat die er niet te lang heeft gestaan...

Na een ander, wat montaan landschap betreft, spectaculair rondje naar S-charl in het Sesvenna massief, hebben we onze biezen weer gepakt, zijn met volle bepakking via Susch (Unterengadin) de Flüelapass (2.383 m.) overgestoken, en daalden we af naar het van G8 (World Economic Forum) en dergelijke "toppen" bekende wintersport oord Davos-Dorf (1.560 m.). Daar troffen we de volgende installaties aan.

Merkwaardige, hoog op steil gemonteerde frames bevestigde, naar OZO "kijkende" PV-installatie op daken van een pand op de kruising van de Flüela-strasse en de Bahnhof-strasse in Davos-Dorf. De kristallijne modules zijn portrait gemonteerd, in totaal zouden er op twee dak segmenten zo'n 120 panelen kunnen staan (geteld vanaf birds-eye view Bing Maps). Mogelijk een capaciteit van zo'n 30 kWp hebbend.

Iets noordelijk van voornoemd gebouw met PV-installatie was een fraai groot thermisch zonnecollector systeem te zien met maar liefst 27 collector platen, opgesteld op een frame constructie op betonnen funderingspalen op het terrein van het Physikalisch-Meteorologisches Observatorium van Davos. Ook deze, op ZO georiënteerde installatie (linker 9 collectoren meer richting ZZO "kijkend") is op Bing Maps te zien (link). Als er ruimte is, hoef je geen dak te hebben voor dit fraais wat de inzet van veel fossiele brandstof voor verwarming zal vermijden.

In de lange, somtijds lastige afdaling door het prachtige Prättigau kwamen we de nodige zonne-energie installaties tegen, zoals deze concentratie in het westelijke deel van het dal (niet meer bekend waar precies). Daken vol PV-modules, inclusief niet meer zulke "strak liggende" daken, of lage schuurdaken waar de modules in 3 licht van elkaar afwijkende hellingshoeken op zijn gelegd (midden). Rechts ook nog een huis met thermische collector platen.

Vlak voordat we neerstreken op camping Neu Ganda bij de "monding" van de Prättigau oostelijk van Landquart, in de beginnende avondschemering nog deze boerderij in het zuid-oostelijke deel van Grusch (plm. 620 m.), duidelijk zichtbaar op Google Maps (link). Vanaf de parallelweg langs de drukke weg nr. 28 (Klosters - Landquart) goed te zien. 87 kristallijne modules, een installatie met waarschijnlijk een vermogen van zo'n 22 kWp. Op de achtergrond de bergtop Vilan (2.376 m.).

Wind- en zonne-energie in het Rijndal
Van de camping bij Landquart zijn we stroomopwaarts via het Rijn dal en Chur (hoofdstad van Graubünden) het Vorderrheintal in gefietst. Tijdens deze tocht kwamen we de volgende interessante duurzame energie opwekkers tegen. Waaronder, grote verrassing, een flinke windturbine op de dalbodem!

Vlak naast de Oldis Kies steengroeve in gemeente Haldenstein staat op 568 meter boven zeehoogte een nagelneue (Inbetriebnahme - op halve kracht: 1 maart 2013), 119 meter hoge moderne 2 MW windturbine op de dalbodem, op de westoever van de nog jonge Rijn. Het is naar verluidt de "grootste" windturbine van Zwitserland, een project van Calandawind AG uit het dorp. Met een windwiek lengte van bijna 55 meter en een rotor diameter van 112 meter (bestreken oppervlak binnen de bladtips 9.852 m²) is deze V11 2-3.0 turbine van Vestas een imposante reus, die, ondanks de lokatie in een (breed) dal omgeven door hoge bergen, een grote hoeveelheid stroom opwekt. Volgens de prognoses evenveel als het ruim 1.000 zielen tellende Haldenstein in totaal verbruikt: 4,5 GWh/jaar (veel meer dan de Lutersarni Anlage in Entlebuch, zie verderop op deze pagina). De bladtips van de turbine zijn rood gekleurd, zoals je vaak ziet in Duitstalige landen.

De steengroeve kan zich in ieder geval op de borst kloppen dat er een hoop elektriciteit uit wind door het bedrijfsnetwerk zal "vloeien" als het lekker waait in het Rijn dal. Info over deze grote windturbine, incl. datablad, zie op de site van Calandawind. Leuk detail: de wettelijk verplichte nachtverlichting schijnt door een Nederlands bedrijf te zijn geleverd.

Deze iets verderop gelegen lage schuur met licht richting oost hellend schuin golfplaten dak was kennelijk niet voldoende profijtelijk voor de investeerder. En dus liet hij/zij de zonnepanelen, zoals zeer vaak gebeurt in Duitstalige landen "aufständeren" op een zware frame constructie over de gehele dak oppervlakte.

Zijaanzicht van de schuur met op de achtergrond het prachtige Calanda massief (waar ondergetekende jaren geleden nog heeft meegedaan aan een Bergwaldprojekt), bovenste foto. En eronder een detail opname van de heftige frame constructie voor de Aufständerung van de portrait richting zuid georiënteerde, multikristallijne modules op het schuine dak. De achterzijde van de frame constructie is per rij afgedekt met een metalen ribbelplaat (waarschijnlijk goedkope dakbedekking) om wind af te schermen vanuit het noorden.

In totaal staan er op dit dak 104 multikristallijne 200 Wp PV modules (8 rijen) met een geschat totaal nominaal vermogen van 20,8 kWp. Het betreft zonnepanelen van de Chinese fabrikant CSG PVTech uit Dongguan City, Guangdong (type CSG200M2-27/1482*992). De installatie is opgeleverd door Hassler Energia Alternativa GmbH uit Zillis (Hinterrhein, Graubünden), met ook een filiaal in Chur. Certificering van de zonnestroom productie geschiedt volgens het Naturemade Star label principe, gecontroleerd door de Zwitserse Verein für Umweltgerechte Energie (VUE). Stroom van deze installatie komt beschikbaar voor een "Solarstrombörse" en kan worden afgenomen van de in Zürich en delen van Graubünden met name op het gebied van elektriciteit actieve "Energiedienstleistungs-unternehmen" EWZ. Deze energieleverancier heeft als een van de mogelijkheden een stroomcontract met uitsluitend (gecertificeerde) zonnestroom, "ewz.solartop".

^^^
"Vertikale" windturbine als pilot Anlage op het industrieterrein van Haldenstein...

Windenergie anderszijds
Zeer dichtbij dit "bijna klassieke" PV-systeem konden we een uitzonderlijke experimentele installatie om windenergie te oogsten bewonderen. En wel een enorme "vertikale" windturbine van Agile Wind Power AG (ook onder "Grosswind.ch" en het concept "Vertical Sky" de aandacht vragend). Die als start-up onderneming nogal van zich doet spreken en mooie beloftes doet met een geheel eigen benadering van het fenomeen windenergie. Zoals lichtere bouw constructies (op deze lokatie grotendeels van hout), waardoor het bouwproces veel goedkoper kan worden, o.a. omdat de onderdelen van de toren in veel kleinere stukken over de weg (en/of het spoor) vervoerd kunnen worden naar de bouwplaats. Het onderhoud zou veel makkelijker zijn door de eenvoudiger toegang tot de generator. Ook zou vanwege de veel lagere draaisnelheden van deze uit vertikaal opgestelde schoepen bestaande "rotor" de belasting op de onderdelen veel lager zijn en dus de te verwachten levensduur veel langer. Dit turbine type zou ongevoelig zijn voor de windrichting. En "geen gevaar voor vogels" zijn (overigens: het aantal slachtoffers onder vogels vanwege windturbines wordt regelmatig extreem overdreven, over het veelvoud aan dode vogels vanwege het wegverkeer, of vanwege die oh zo schattige katten wordt angstvallig gezwegen).

Verder zou vanwege de kleine "footprint", dit soort installaties dicht(er) bij elkaar gebouwd moeten kunnen worden, zodat het ruimtebeslag veel lager zou zijn dan bij de klassieke, wijdverbreide driewiekers ("horizontale as, vertikale wieken"). Dat laatste lijkt zelfs al te worden uitgetest, want op de huidige Bing Maps foto zie ik al een tweede, vergelijkbare toren vlak naast het hier getoonde, in september 2013 gespotte exemplaar, gebouwd worden (link).

^^^
Detail van de vertikale "rotor". Het bouwwerk is vergeven van de banners
van sponsoren, die hebben geïnvesteerd in de bouw van deze pilot installatie.

Deze pilot installatie moet de aanzet geven voor grootschalige(r) toepassingen van dit "vertikale" rotor concept boven de 500 kilowatt opgesteld vermogen. Volgens de infoborden zou dit concept zelfs "de spelregels in de windenergie markt gaan veranderen". Of al deze schone beloftes voldoende investeerders en genoeg risico kapitaal kunnen aantrekken, en, belangrijker, of deze ook daadwerkelijk ook worden waargemaakt is in dit stadium nog lang niet zeker. Ik ben benieuwd wat deze pioniers hiermee gaan bereiken.

^^^
Laatste plaatje van deze fraaie experimentele installatie:
de toren lijkt bijna geheel uit - lokaal oogstbaar - hout te bestaan.
Een grote pré voor dit concept. Nu de rest van de potenties nog waarmaken...

De eerder getoonde grote moderne drie-wiek windturbine, de schuur met zonnepanelen en de byzondere "vertikale" windturbine in gemeente Haldenstein zijn te zien op Bing Maps (link), en ook in aparte Google Maps Streetview opnames genomen door een camera op ... een open Zwitserse treinwagon ! (hier resp. hier).

Via het bij ons al van eerdere vakanties bekende Chur, en wat boodschappen bij de nog steeds presente Bioladen Rägawurm in de binnenstad (even niet aan de flink van eigenaar wisselende hoeveelheden CHF denken...), reden we op de fiets de stad aan de zuidzijde weer uit, waarbij we op afstand langs een internationaal bekend PV-project fietsten. De Lärmschutzanlage op de noordelijke geluidswal van de A13/E43 snelweg zuidelijk van Felsberg bij Chur Domat/Ems (ook, met moeite, inzoomend, zichtbaar vanaf foto's genomen vanaf een trein van de Rhätische Bahn, BingMaps link...). Naar verluidt zou het de eerste PV-installatie op een geluidswal zijn ter wereld, gerealiseerd in 1989. Ook wel de eerste "PVNB" gedoopt, naar het Engelse "PhotoVoltaic Noise Barrier" (zie bron).

De modules staan voor deze contreien onder een "optimale" hellingshoek van 45 graden, en zijn ongeveer 25 graden oostelijk van zuid gericht. De 2.208 oude Kyocera modules zijn over een lengte van 800 meter aangebracht en tellen in totaal op tot "slechts" 103,97 kWp, wat voor die tijd echter het grootste systeem van Zwitserland was. Het betekent wel dat het om anno 2014 zéér bescheiden vermogen hebbende (kristallijne!) panelen gaat, slechts zo'n 47 Wp per stuk (!). Dik vijf maal zo weinig vermogen als moderne kristallijne zonnepanelen met 250 Wp op het naamplaatje.

12 jaar na ingebruikname verscheen een rapportage met gedetailleerde meetgegevens (continue metingen!), betaald door de eigenaar, Bundesamt für Energie. Waaruit bleek dat er de nodige problemen zijn geweest, en in 2011 meerdere lange onderbrekingen van de productie (oorzaak niet duidelijk). Maar ook dat er jaren zijn geweest dat deze installatie prima presteerde. Op 31 maart 1999 waren reeds de eerste miljoen kWh op het net ingevoed. Gemiddeld genomen zou deze "historische" installatie zo'n 1.030 kWh/kWp.jaar hebben geproduceerd, een prima resultaat. Het hoogst was in die meetperiode 1997 (1.211 kWh/kWp), het laagst het jaar met langdurige onderbrekingen, 2001 (404 kWh/kWp). Onduidelijk is hoe die opbrengsten tegenwoordig zijn.

Sinds deze unieke installatie zijn er worldwide meerdere "pilots" en wat uitgebreidere vervolgprojecten geweest met zonnepanelen op geluidsschermen (zie o.a. inventarisatie op de oude PV Resources site), incl. 2 in Nederland. Plannen zijn er nog steeds volop, maar een commercieel succes zijn ze tot nog toe niet geworden. Van het al in een vergevorderd "plan"stadium A20 Zonnedijk project van Solarnova / SGP bij Nieuw Terbregge in de Rotterdamse deelgemeente Hillegersberg-Schiebroek heb ik de laatste tijd niets meer gehoord (dat kan natuurlijk veranderen).

In Tamins, vlak voordat we de drukke weg nr. 19 (Domat/Ems - Trin) onderdoor gingen, het Vorderrheintal in, dit vooruitzicht vanaf de noordzijde. Richting oost kijkend naar dit huis met een forse vracht vacuumbuizen voor een thermische zonne-energie installatie op de richting west liggende dakhelft. In totaal maar liefst 160 vacuumbuizen telde ik op dit dak. Een heftige installatie. Ook deze zonne-energie producerende installatie is met wat moeite op Bing Maps te ontwaren (link).

Ogenschijnlijk lijkt deze Mehrfamilienwohnung een dunnelaag PV-installatie te bevatten. Maar het is een met forse luchtspleet boven de dakpannen bevestigd systeem met 38 monokristalijne modules met donkere backfoil. Mogelijk zo'n 9,5 kWp. Pand westelijk van het fraaie kerkje van Versam, hoog boven de spectaculaire Rheinschlucht van de Vorderrhein, op de zuidelijke "oever" gelegen (909 m.). Bing Maps toont het huis met PV-installatie ook (link).

Klosterhof Salaplauna
Na een rustdag halverwege het Vorderrheintal kwamen we uiteindelijk uit bij de ons al bekende fraai gelegen camping Fontanivas zuidelijk van Disentis/Mustér. Op de weg het Val Medel in (Lukmanierpass-strasse) vinden we aan de oostzijde deze Klosterhof Salaplauna, een hoeve met een 70 meter lange, in 2008-2009 herbouwde vrijloop-koeienstal, aangezien de oude stal, in het bezit van het beroemde Kloster Disentis, in 2006 met Pasen door brand was verwoest. Koeien mogen op deze opnieuw, met grotendeels lokale bouwmaterialen weer opgebouwde boerderij, die dierenwelzijn hoog in het vaandel heeft, en Bio Suisse als eko keurmerk (biologische landbouw) voert, hun hoornen behouden. De stal kan vanaf een interne bezoekers-balustrade worden bekeken. Van de melk wordt kaas gemaakt in de naastgelegen cq. inpandige käserei van Bergsenn AG. Een andere "specialiteit" is vlees van koeien vermarkt onder het Bio Weide Beef label. Ook is er nog een ruimte voor een lokale agrarische vereniging in het complex. Een echtpaar pacht de Hof van Kloster Disentis en zorgt voor een duurzame exploitatie van het complex.

Op de panden verspreid ligt een grote, dak-geïntegreerde PV installatie. 3 velden modules op de stal, een op de "remise" (hooischuur) rechts. De vier zonnepaneel velden zijn goed te zien op Google Maps (link), en op Bing Maps (link).

De 700 m² grote installatie, voorgefinancierd door zonnestroom projectorganisatie en stroom & warmte leverancier Solarspar uit Sissach/Liestal (zie ook projectpagina) is een puur Zwitserse aangelegenheid, de bedoeling van de opdrachtgever (Kloster Disentis) indachtig. Ze is geconcipieerd met 480 (stal) + 150 (remise) = 670 stuks monokristallijne 148 Wp MegaSlate modules van de fabrikant 3S Photovoltaics uit Thun. Een spin-off van de internationaal vermaarde Zwitserse PV-machine bouwer Meyer Burger. Er zijn SolarMax 20S en 30S (20 resp. 30 kilowatt) omvormers ingezet (Zwitsers fabrikaat, hoofdkantoor in Biel). De installatie zou een totaal vermogen van 71,04 (stal) + 22,2 (remise) = 93,24 kWp hebben. Details van de opbouw, zie BE Netz rapportage hier.

Een dak-geïntegreerde installatie die je niet (meer) zo snel in Nederland zult tegenkomen (veel te duur), maar wel natuurlijk met een prachtige uitstraling. Lokaal uit de nabije bossen van Kloster Disentis geoogst hout voor de stal structuur, Zwitserse zonnepanelen en omvormers. Vegetatiedak tussen de module velden. Een mooie installatie. Aan de voorzijde het meest noordwestelijk gelegen module veld, wat volgens de plannen 15 x 13 = 195 modules zou moeten bevatten. Ik tel echter 12 rijen landscape liggende modules op deze foto, mogelijk dat er een lichte wijziging van het concept is geweest. Ook mogelijk is, dat de "missende" module rij naar elders is verplaatst (niet te tellen over het hele complex, vanwege lage hellingshoek).

De solarteur die het geheel heeft geïnstalleerd - en de opbrengst bewaakt is de lokale partij Electro Cadi, uit Disentis. De installatie zou per jaar zo'n 97 MWh kunnen opwekken, een specifieke opbrengst van 1.040 kWh/kWp.jaar (indien het totale vermogen zou zijn gehandhaafd, 93,24 kWp). Toen ik het display bekeek, eind september 2013, stond er een hoeveelheid productie van bijna 403 MWh op de teller (gemiddeld zo'n 7 MWh/maand sinds eind 2008, genoemde 97 MWh/jaar komt neer op gemiddeld 8 MWh/maand). Mogelijk heeft de bouw langer geduurd, zijn er tussentijds storingen geweest, en/of is het display pas veel later aan de installatie gekoppeld. Of er is toch uiteindelijk een iets lager vermogen gerealiseerd (zie opmerking over een missende module rij). Het hele project kon gerealiseerd worden vanwege de uitkering van de verzekering na de brand, aan Kloster Disentis. Daarnaast zijn er financiële bijdragen geweest van Bundesamt für Landeswirtschaft, de kantonale ambtelijke evenknie, en de Schweizer Berghilfe.

Detail van het strak gelegde BIPV systeem van Meyer Burger / 3S, met metalen tussenschotten, dakgoten, bliksemafleiding, en vegetatie, op een compleet lokaal geoogste houten onderbouw.

Tijdens de bouw van de PV-installatie, eind 2008 was een groot probleem de continue sneeuwoverlast, in combinatie met gevaarlijke condities door spekgladde daken. Drie van de vier velden konden voor kerst dat jaar worden opgeleverd. De vierde volgde later (zie samenvatting in Solarspar nieuwsbrief van feb. 2009). Om het "technische karakter" van de installatie te breken is voor een lage dakhelling gekozen (7 graden), en is rondom de module velden een vegetatiedak gerealiseerd. De dakhelften zijn op zuid-west gericht.

De Sennerei neemt van Repower zelf 200.000 kWh PUREPOWER graubünden gelabelde duurzame stroom af, voor een meerprijs van CHF 10.000/jaar. Wederom gecertificeerd volgens het eerder op deze pagina genoemde Naturemade Star concept (zonnestroom). Zie het artikel in nieuwsbrief voorjaar 2011. Voor een leuk achtergrond verhaal over de "Renaissance der Mönche" (van Kloster Disentis), die het project feitelijk hebben geïnitieerd, zie deze pdf (download).

Van Disentis fietsten we westwaarts, richting Oberalp-pass. We kwamen door het plaatsje Sedrun/Tujetsch (1.404 m., we zijn hier in een Reto-Romaanse spraak enclave) waar we deze fraaie, op de muur gemonteerde grote Sunpower installatie tegenkwamen.

20 high-power Sunpower mono's op een frame op de muur voor dit huis, met op de achtergrond de westelijke uitlopers van de Glarner Alpen, en links de Urner Alpen.

Uiteraard kon de webmaster van Polder PV zich hier niet onbetuigd laten, en poseerde hij voor enkele vertegenwoordigers van de krachtigste commerciële modules die er op onze planeet zijn (wel een dikke beurs meenemen). Voor de solar kniesoren: ik stond er niet zo lang, het verlies aan productie zal binnen de perken zijn gebleven...

Weer zo'n geinig "oud" paneeltje, met halve monokristallijne cellen, gezaagd uit een ronde ingot. Dit paneeltje was een van diverse exemplaren, bevestigd aan - vermoedelijk - vakantiehuisjes in het buurtschap Pardatsch da Vaccas, in het Val Nalp (zuidelijk zijdal van het Vorderrheintal, vanuit Sedrun), waar ik een korte dagtocht heb rond gefietst.

Groot huis met parkeergarage in Sedrun (Bing Maps link). Met zonnecollector platen bevestigd op frames aan de gevels, in totaal 12 stuks. Ongetwijfeld helpend bij zowel het tapwater verbruik als duurzame ondersteuning gevend bij de verwarming van het pand.

Over grote Alpenpassen om aan de noordzijde van de waterscheiding te geraken

Het vervolg traject liet helaas (of misschien beter: gelukkig...) weinig HE installaties zien. We fietsten met volle bepakking over de spectaculaire alpenpas Oberalp (2.044 m.) heen, en overnachtten op een klein kampeerveldje aan de ZW. rand van Andermatt. Tijdens die passage trouwens wel weer een byzonderheid: bovenop de 2.332 meter hoge Gütsch NNO van Andermatt, hoog boven de pas, exploiteert Elektrizitätswerk Ursern namelijk sinds 2004 vier windturbines met een gezamenlijk vermogen van 1,5 MW en een jaarproductie van 4,5 miljoen kWh. Naar eigen zeggen het hoogst gelegen windpark van Europa. De aansluiting van dit parkje was ondanks de hoogte "relatief eenvoudig", omdat er al elektrische infrastructuur voor wintersport aanwezig was (o.a. skilift). Omdat in de winter de stroomvraag het hoogst is, en windturbines dan een hoge opbrengst hebben (70% van de jaarlijkse productie volgens opgave), is dit een ideaal business-model voor de regionale stroom leverancier. Wederom wordt de opgewekte hoeveelheid elektriciteit uit dit hoog gelegen windparkje vermarkt onder het Naturemade Star label. Het is een spectaculair gezicht om die turbines zo hoog in de bergen te zien draaien. Voor geïnteresseerden een leuk raadseltje: vindt de vier turbines in dit sneeuwrijke Bing Maps plaatje...

De rotspartijen op de achtergrond behoren tot het Rienzenstock / Schijen massief (2.957 m.)

De volgende dag was wederom een "Koninginne-etappe" op de fiets, over de Furkapass (2.431 m.) en Grimselpass (2.165 m.). Waarna we de hoofd-waterscheiding van de Alpen weer noordwaarts verlieten via een geweldige afdaling (snelheidsrecord in tunnel gebroken, I won't tell you how fast). Omlaag door het graniet van de Urner Alpen/Berner Oberland, doorfietsend naar Innertkirchen, waar we weer op een kleine camping neerstreken.

Magnifieke uitzichten vanaf de afdaling van de Furkapass, richting "de volgende grote", de Grimselpass (plm. boven het midden van de foto, rechts van het net zichtbare eerste meertje, de Totesee). Met in het midden het dal met Gletsch (1.532 m.), waar de afwatering van de sterk aperende Rhonegletscher - daar nog "Rotten" gedoopt - kanton Wallis in loopt. Bovenin de majestueuze vierduizenders van Berner Oberland, met Finsteraarhorn (4.274 m.) boven de rest uitstekend.

Hydropower
Niet behandeld op deze web pagina de belangrijkste energiebron in Zwitserland, waar een heel boekwerk (wellicht zelfs een hele bibliotheek) over is te schrijven. En waar we diverse "uitingen" van hebben gezien tijdens onze trektocht(en) door Zwitserland. Hydropower "in optima forma". Grote stuwdammen houden gezamenlijk miljarden kubieke meters (smelt)water op zijn plaats die op gunstige tijdstippen stapsgewijs worden geloosd, zodat, na het afdekken van de eigen behoefte, "groene" stroom zo duur mogelijk kan worden verkocht aan het buitenland. Zelfs als het tijdelijk opgeslagen atoomstroom import uit Frankrijk betreft - via de hoogspanningsnetwerken in Atom verabschieder zuid Duitsland naar Zwitserland getransporteerd...

Op dit soort dammen drijft een hele economie. Het getoonde exemplaar is natuurlijk de 114 meter hoge, en 258 meter lange "Bogenmauer" van de uit twee exemplaren bestaande, in 1932 gebouwde Grimsel See stuwdam (het tweede exemplaar is de 42 meter hoge "Gewichtsmauer"). Beide dammen houden een verbijsterend volume van 101 miljoen kubieke meter (ijs)water in bedwang, afkomstig van de Unteraar- resp. Oberaar-gletschers. Tussen de twee dammen ligt het beroemde Grimsel Hospiz, op 1.980 meter hoogte. Het hele gebied is tevens een spectaculair graniet paradijs, waar veel klimmers op afkomen om hun kunsten - dan wel capriolen - te tonen.

Zo te zien wordt er op deze gebogen dam nog een stukje bovenop gezet, een fenomeen wat ik ook bij andere stuwdam complexen in Zwitserland heb gezien. De exploitant, Kraftwerke Oberhasli AG (KWO), wil er hier 23 meter bovenop bouwen, het volume van de te stuwen water hoeveelheid met 75 miljoen m³ (!) vergroten, en is bereid om voor die heftige operatie 260 miljoen Zwitserse Franken (>MEUR 214) op tafel te leggen... Zie ook het Wikipedia artikel.

Stroomproductie
Zwitserland produceerde in 2013 0,4% meer stroom dan in 2012, een hoeveelheid van 68,3 TWh. 58,2% daarvan kwam uit waterkracht centrales, waarvan stuwdammen ("Speicherwerke") het leeuwendeel op zich namen (31,9%), de rest ervan betrof hydro projecten in rivieren en beken ("Laufwerke"). Daarnaast was er nog een groot aandeel kernenergie, 36,4% (24,9 TWh, dik 6x zoveel als Borssele in Nederland per jaar "kan" produceren). Geproduceerd door vijf commerciële kerncentrales op vier lokaties (Beznau heeft 2 reactor "blokken", zie Wikipedia overzicht). De onfortuinlijke ondergrondse Lucens centrale begaf het al in de opstart fase doordat op 21 januari 1969 een splijtstaaf het begaf en een partiële kernsmelt volgde, die nu in fase 5 van een schaal van 7 m.b.t. kernongelukken ingeschaald zou worden (Wikipedia pagina). Die experimentele centrale is nooit meer opgestart, een dure nucleaire les voor de Zwitsers.

Blijft na hydropower en nucleaire energie over een mager aandeel van 5,7% voor "de rest" aan stroom producenten, incl. thermische centrales en stroom uit biovergisting, zonnestroom, etc. Dit "rest" aandeel groeit wel, want het was nog slechts 5,1% in 2012. Maar dat er nog heel wat moet gebeuren voordat (decentrale) duurzame bronnen een deuk in het Zwitserse pak boter kunnen schoppen, mag duidelijk zijn.

Zwitserland had nog steeds een fors saldo overschot bij de export/import cijfers voor elektriciteit in 2013. Het is zelfs behoorlijk toegenomen. In 2012 was het overschot nog 2,2 TWh. Dat was in 2013 alweer 8,9% meer wat "netto" naar het buitenland ging (export minus import): bijna 2,4 TWh. Cijfers van het Zwitserse Bundesamt für Energie, BFE (link pagina).

Aan de noordzijde van de waterscheiding - dalen maar ook klimmen, naar Entlebuch

De volgende dag, vanaf onze camping in Innertkirchen in het Haslital minder heftig, doch nog steeds door fraaie berg gebieden wederom "de Alpen uit", in etappes. Via de Brunig-pass (1.008 m.) omlaag richting Lungern (kanton Obwalden) aan het gelijknamige meer (694 m.), waar we dit tafereel zagen in de diepte.

Aangezien we toch "linksom" het meer wilden, om de hoofdweg te mijden, konden we die mooie installatie natuurlijk ook van dichtbij bekijken (zie ook Bing Maps link).

Boerderij in Lungern, van Landwirt en sinds een paar jaar ook Solarbauer Roland Gasser met 230 stuks monokristallijne Sunpower SPR 220-BLK modules (zwart frame en backfoil) in 2 lange stroken, landscape boven elkaar gemonteerd. Een installatie van 50,6 kWp, gemonteerd door SunTechnics Fabrisolar AG. Fronius (Oostenrijk) IG Plus 120 en IG Plus 150 omvormers zijn ingezet. De verwachte jaaropbrengst is 55.000 kWh, wat betekent dat hier wordt gerekend met een specifieke opbrengst van 1.087 kWh/kWp.jaar. De installatie heeft CHF 230.000 gekost. Dat is met de huidige koers bijna EUR 190.000, dus EUR 3,75/Wp. Daarbij wel bedenken dat het om een installatie gaat, opgeleverd in november 2010, en dat het meest krachtige commerciële type (dure) back-contact modules (USA) zijn gebruikt. Deze installatie ontvangt voor de invoeding op het net de vigerende Zwitserse, Kostendeckende Einspeise Vergütung (KEV). Documentatie van deze installatie: hier.

Aparte constructie met twee DHZ metalen liggers horizontaal aan de zijkant van een dak van een huis gemonteerd, met tussen de uiteinden twee kleine zonnepaneeltjes met elk 36 bijna rechthoekige cellen. Dat zijn, gezien de missende "hoekjes", waarschijnlijk snijrestanten van (gebroken of imperfecte) commerciële monokristallijne cellen geweest, die door een - vermoedelijk Aziatische - producent in elkaar zijn geknutseld. Bürglen, noordzijde van Lungerer See in de gelijknamige gemeente (kanton Obwalden).

Mooi, strak op een metalen damwand profiel dak gelegd, groot PV-systeem met 90 kristallijne PV-modules op een grote nieuwe hooischuur in Linden, N. van Giswil ZW. van de Sarnersee.

Vanaf de Sarnersee zijn we westwaarts via kleine weggetjes omhoog geklommen, richting Glaubenbergpass (1.543 m.). Daar kwamen we dit tafereeltje tegen op de forse, maar mooie klim over de groene heuvels westelijk van het aan het meer liggende Oberwilen (Obwalden).

Midden tussen de hooilandjes een betonnen open parkeergarage met eigen (overschot aan) stroomvoorziening. Ik vermoed dat er hier ergens een kabel in de grond ligt richting een particuliere woning. Want 30 monokristallijne black-line modules met 3 busbars per celrij (zeer waarschijnlijk minimaal 250 Wp modules, waarschijnlijk zo'n 7,5 kWp totaal) lijkt me een beetje veel voor de verlichting van dat hok...

Heftige PV-installatie op twee dak segmenten van een boerderij aan de zuid-oostrand van Entlebuch (kanton Luzern), aan de voet van de lange afdaling van de Glaubenbergpass. Ook zichtbaar op zowel Google Maps (link) als Bing Maps (link). Het grootste dak, links, bevat 222 monokristallijne modules. Het exemplaar rechtsboven 78 (totaal op dit pand 300 stuks, mogelijk zo'n 60 kWp...). Op een tweede aanpalende woning (niet getoond) is ook nog een forse thermische zonne-energie installatie aanwezig, met 24 collector platen. Direct zuidelijk van laatstgenoemde woning zijn twee kassen te zien op GM en BM foto's.

Aan de straatzijde van deze forse zonne-energie installatie stond een eigele zuil met markering "Sonne & Licht". Onderdeel van een excursie programma over duurzame energie van de door de gemeente gedragen lokale vereniging "Erlebnis Energie Entlebuch" (zie website, of bij het gemeente portal). Een typisch voorbeeld van geslaagde marketing om duurzaam energie toerisme te bevorderen, in casu Sonnen-energie Turismus. En van een nogal ander kaliber dan het eeuwige Hollandse gezeur over "vermeend wegblijvende Duitse badgasten als er wat draaiende stipjes aan de horizon verschijnen" in het near-shore wind cabaret in ons eigen land...

Direct aanpalend aan het station van Schüpfheim in het UNESCO Biosphärenreservat Entlebuch (Emmentaler Alpen, centraal Zwitserland) dit boerderijtje met een opvallende PV-installatie. Deze is op een apart, hoog frame, en met horizontale liggers gemonteerd op een uitstekende betonnen vloer waar onder een licht hellend afdak hangt. De installatie hangt vrij zwevend boven dat afdak. In totaal 34 monokristallijne modules met 96 cellen met 2 busbars. Waarschijnlijk minimaal 9 kWp. Ook zichtbaar op Bing Maps (link).

Na een overnachting op een klein kampeerterreintje zuidelijk van Schüpfheim togen we wederom noordwaarts, het dal van de Kleine Emme uit. Vanaf de westzijde van het dal hadden we een mooi zicht op twee van de in totaal drie windturbines die in dit biosferen reservaat zijn opgetuigd.

Waaruit maar weer blijkt dat esthetiek subjectief is, en dat windenergie ook prima geoogst kan worden in beschermd gebied met internationale status. Deze 2 turbines, 900 resp. 950 kW, staan bij een boerderij op Feldmoos/Rengg, de eerste is al in 2005 opgericht, de tweede zes jaar later (bericht). De turbines zijn eigendom van het in Entlebuch gevestigde Windpower AG. Groenstroom van de twee turbines kan zowel door particulieren als door bedrijven gekocht worden via Gemp AG uit Frauenfeld, reseller voor Fairpower.ch (wederom: Naturemade Star groenlabel). Voor de lokatie, zie Google Maps link (let op de schaduwen).

In mei 2013 volgde de Spatenstich voor een derde turbine, maar liefst 120 meter hoog (hoogste van Centraal Zwitserland), een rotor diameter van 82 meter, en een vermogen van 2,3 MW. Deze turbine, Wutersarni genaamd, zou per jaar 2,5 GWh windstroom produceren. De investerings-som voor dit project was 5 miljoen Zwitserse Frank (plm. 4,1 miljoen Euro). Zie hun Facebook pagina met talloze foto's van de bouw, en project pagina "wind" van de eigenaar, Centralschweizerische Kraftwerke AG (CKW). Dat is onderdeel van het oppermachtige Axpo energie conglomeraat (o.a. ook forse belangen in hydropower, volledig in handen van de noord-oostelijke Zwitserse kantons).

Deel van forse driedubbele PV-installatie op een boerderij in het buurtschap Rosseischür in de gemeente Werthenstein (kanton Luzern), gelegen op de oostoever van het Emmental (Kleine Emme), tussen Entlebuch en Wolhusen. Het grote vlak bevat een BIPV, dak-geïntegreerd systeem met 160 stuks landscape georiënteerde monokristallijne, frame-loze laminaten met 72 cellen (2 busbars/celrij). Dakpansgewijs over elkaar heen gelegd tot een waterkerend geheel, inclusief de waarschijnlijk aanwezige waterkerende membraan onder het module veld. Dit dakvlak is pal west georiënteerd. Het rechter, zuid-georiënteerde dakvlak bevat er nog eens 48. Ook is er nog een schuur aan de noordzijde, die ook op west gericht, nog eens 107 modules bevat. Totaal op dit complex dus 315 zonnepanelen, mogelijk zo'n 80 kWp. Zie ook de Google Maps (link) en Bing Maps (link) foto's.

Ook bedrijven doen volop mee in de "Schweizerische Energiewende". Hier op het pand van een bedrijf wat zelf in sanitair, verwarming en zonne-energie techniek zit - of zat. VNGG Haustechnik, gevestigd op het kleine bedrijven terreintje tussen Ruswilerstrasse en Bahnhof-strasse in het oostelijk deel van Wolhusen (kanton Luzern). Op dit iets noordelijk van west georiënteerde dakvlak liggen 152 moderne multikristallijne modules (schatting: 38 kWp). Noch op Google Maps, noch op Bing Maps zijn deze panelen te zien, anno aug. 2014 (recente installatie, dus).

Alweer een byzonder "exemplaar", deze residentiële PV-installatie op de erfafscheiding pal langs de St. Ottilienstrasse in het zuidelijk deel (Neubau) van Buttisholz (565 m., kanton Luzern). 37 monokristallijne zonnepanelen met 3 busbars/celrij, portrait, richting WZW op een rij gemonteerd (geschat vermogen 9,25 kWp), een leuk visitekaartje voor de bewoner. Al is het geheel natuurlijk ook attractief voor lieden die het minder nauw nemen met andermans eigendommen. Hopelijk valt het daar mee, in dit kleine Zwitserse dorpje. Google Maps (link).

Uiteraard geldt ook voor zo'n min of meer "grondgebonden" residentiële installatie: Het Groene Gevaar bijhouden, anders wordt door partiële beschaduwing het risico van forse vermogensvermindering actueel (2e foto). Bovendien zal af en toe een poetsbeurt noodzakelijk zijn, gezien de hoeveelheid stront/modder op het wegdek...

Boerderij met schuur op het plateau van het buurtschap Sigerswil / Grosswangen, zuidwestelijk van Sursee aan de Sempachersee (kanton Luzern). Foto's van grotere afstand (boven), resp. vanaf de weg vlak voor de boerderij (onder). Het boerderij complex bevat twee grote PV-installaties met 188 (boerderij) + 266 (schuur) = 454 kristallijne PV-modules, onder twee licht verschillende hellingshoeken, gericht op ZZW. Geschatte project grootte van deze twee deel-systemen: rond de 114 kWp. Het huis heeft ook nog 4 thermische collector platen op het dak. Zie ook Bing Maps (link), Google Maps (link). De boerderij, Bauer Egli, heeft ook toeristische accomodatie, en is o.a. te vinden op de website van Farm.myswitzerland.com (link), waar trots de PV-installaties van het scherm knallen.

Vermoedelijk een schoolgebouw met een PV-installatie met 48 monokristallijne zonnepanelen (geschat: 12 kWp), Sursee (kanton Luzern).

Enorm, volledig dakvullend PV-systeem op een boerderij in Schenkon, noord-oostelijk van de Sempachersee gelegen, oostelijk van Sursee (kanton Luzern). 234 monokristallijne modules, schatting totaal: bijna 60 kWp.

Van grote afstand gefotografeerd een dakvullende PV-installatie op een boerderij in het buurtschap Büel / Gunzwil, tussen Bäch en Waldi, oostelijk van Schenkon (kanton Luzern). De installatie is vrijwel pal west gericht en telt 152 monokristallijne zonnepanelen (met lichte kleurverschillen). Geschatte omvang: 38 kWp. Op Bing en Google maps nog geen panelen te zien (stand aug. 2014, zie o.a link).

Fraai tussen de pannen gelegde thermische zonnecollector installatie op een pand met vakwerk-gevels in Schongau (kanton Luzern), tussen Aesch aan de Hallwilersee en het Tannwald. In totaal liggen er "in" dit dak 11 collector platen. De Google Maps link laat in ieder geval de kolom collector platen aan de rechter zijkant van het dak goed (afzonderlijk) zien.

De laatste afdaling, van de Albispasshöhe (791 m.), liet ook in de voorsteden van Zürich nog e.e.a. aan zonne-energie fraais zien. Hier in Langnau am Albis. Al viel het me eerlijk gezegd wel een beetje tegen wat we in suburbia van die rijke stad van boven konden zien. Hier een systeem op twee rode pannendaken, met steile hellingshoek op ZW gericht, op de linkerkant vergezeld van 6 thermische zonnecollector platen. In totaal zijn er zo'n 42 PV-modules te vinden op deze witte villa met rood dak. Op de Google Maps link is alleen nog het thermische warmwater systeem te zien. De Bing Maps link toont, met moeite, ook de net aan zichtbare PV modules. Op het zwarte dak achter deze villa waarschijnlijk ook een thermische collector installatie.

Na de gebruikelijke "aftocht" vanaf de vakantie retour bestemming Zürich, met de fietsen op de CityNightLine terug naar huis, wachtte ons tot slot nog een leuke verrassing. Onze buurman had via Energiek Leiden "een setje" zonnepanelen besteld, en deze waren tijdens onze vakantie gemonteerd. Daarmee werd zijn installatie meteen de grootste op ons Centraal Wonen complex, gefeliciteerd! Ook in Nederland gaat zonne-energie eindelijk in de versnelling. In de hoop dat lezers dezes inmiddels de smaak ook te pakken hebben. En ook zonnestroom gaan oogsten van die gratis koperen ploert aan de hemelkoepel.

^^^
Een letterlijk en figuurlijk "stralende" thuiskomst: op deze
kraakheldere dag bleek "buum" inmiddels zijn uit 11 Yingli panelen
bestaande PV-installatie op het dak te hebben liggen.

Hiermee sluit Polder PV de lange reeks "zonne-energie in Zwitserland en omgeving" af. Ik hoop dat u ervan heeft genoten. Voor veel meer fotoreportages, zie de fotopagina.

Kompass 072. Parco Nazionale dello Stelvio. Nationalpark Stilfser Joch. 1:50.000 (tussen Val Venosta en Val di Sole, en tussen Livigno en Ultimo). Voor eerste stuk Val Müstair.

Kümmerly+Frey. Zowel Velokarte als Wanderkarte series 1:60.000. Helaas erg duur, wel prima kaarten.
Blad 14. Unterengadin Nationalpark - Val Müstair
Blad 28. Oberengadin Bergell - Puschlav
Blad 13. Sarganserland Chur - Domleschg
Blad 11. Luzern Vierwaldstättersee
Blad 10. Emmental Napf - Entlebuch
Blad 5. Aargau
Blad 6. Zürich

Landeskarte der Schweiz. Generalkarte der Schweiz. 1:300.000 (prima topografische overzichtskaart van heel Zwitserland, incl. grensgebieden in buurlanden)

Webpagina foto selectie voorbereid oktober 2013; opgemaakt augustus 2014. Upload 12 augustus 2014.


Viel mehr Schweizer-PV	links	PV-systeem	basics	grafieken graphs	huurwoningen	nieuws	index

Zürich <--> Stelvio

Zonnige ontmoetingen in Oost Zwitserland en directe omgeving - per fiets